Różewicz Tadeusz, ur. 21 X 1921, Radomsko, zm. 24 IV 2014, Wrocław,
poeta, dramatopisarz, prozaik, autor Kartoteki.
Różewicz Tadeusz
Encyklopedia PWN
fot. R. Nawrocki/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Urodził się 21 X 1921 w Radomsku.
Podczas II wojny światowej Różewicz pracował dorywczo, 1943–44 walczył w oddziałach partyzanckich AK. Starszy brat, Janusz, utalentowany poeta, zginął podczas okupacji rozstrzelany przez Niemców (Różewicz wydał jego utwory z 1918–44 w tomie Nasz starszy brat 1992). W 1944 ukazało się konspiracyjne wydanie zbioru wierszy i prozy Różewicza Echa leśne (wznowienie 1985). W 1945 zdał maturę na kursach dla pracujących, przeniósł się do Krakowa i zaczął studiować historię sztuki. W tym czasie spotkał J. Przybosia, którego uznał za swego mistrza (na drugiego patrona wybrał L. Staffa).
Niepokój — debiut
W 1947 wyszedł tom poezji Niepokój (1947), który uchodzi za właściwy debiut Różewicza; rok później ukazał się tom Czerwona rękawiczka. Tematem obu zbiorów są etyczne i estetyczne konsekwencje wojny: rozpad hierarchii wartości, kryzys wiary religijnej, kres autonomii poezji. Wojna jawi się Różewiczowi jako doświadczenie niewyrażalne, które nie daje się literacko opisać. Przekonanie o fundamentalnej niezdolności języka do przedstawienia świata legło u podstaw jego poezji; określiło też na stałe stosunek do tradycji i języka poetyckiego — najważniejsze cechy poetyki Różewicza to: oszczędność słowa, motyw milczenia, odejście od metafory, prawo kontrastu, ironia i sarkazm, unikanie patosu, rezygnacja z wiersza regularnego i idei muzyczności poezji, nawiązania do języka potocznego, zamiłowanie do kompozycji otwartych i fragmentarycznych. Wiele z tych cech wywodzi się z tradycji awangardowej (pokrewieństwa widać wyraźnie we wczesnej twórczości), większości jednak nie daje się z nią pogodzić (stąd zerwanie z Przybosiem 1967). W okresie realizmu socjalistycznego Różewicz opublikował kolejne zbiory poezji (m.in. Pięć poematów 1950, Czas, który idzie 1951), ale jego zaangażowanie w nową ideologię miało charakter umiarkowany.
Poezja po 1956
Po 1956 Różewicz powrócił do problematyki poruszonej w 2 pierwszych tomach wierszy i rozszerzył ją — krytykował kulturę konsumpcyjną, ukazywał rozbicie osobowości współczesnego człowieka, głosił tezę o „śmierci poezji” (tomy Poemat otwarty 1956, Formy 1958, Rozmowa z księciem 1960, Nic w płaszczu Prospera 1963, Twarz trzecia 1968, Regio 1969). W utworach z tego okresu (zwłaszcza w tomie Zielona róża 1961) Różewicz tworzył kolaże z fragmentów różnych tekstów (często gazetowych), aby ewokować chaos informacyjny cechujący współczesną kulturę. W najnowszych utworach poetyckich (tomy Płaskorzeźba 1991, zawsze fragment 1996, wydanie nowe uzupełnione zawsze fragment. recycling 1998) Różewicz podjął problematykę sztuki i egzystencji, oddał się medytacji nad losem poety, powrócił do dawnych wątków (zwłaszcza milczenia w poezji) i tematów, np. wojny (nożyk profesora 2001), ponowił i rozszerzył swą krytykę cywilizacji (Uśmiechy, wydanie 3 zmienione i rozszerzone 2000, szara strefa 2002). W tomie Matka odchodzi (1999, Nagroda Literacka Nike 2000) posłużył się na szeroką skalę techniką „recyklingu” — zestawił teksty dokumentalne z literackimi, nowe ze starymi, znane z nieznanymi, poezję z prozą, teksty własne z napisanymi przez matkę oraz braci; niektóre zmienił lub wyjął z osobnych całości (fragmenty opowiadań); wszystkie umieścił w nowych kontekstach, mnożąc odwołania do innych dzieł literackich.
Utwory dramatyczne
Różewicz jako dramatopisarz zadebiutował Kartoteką (pisaną na przełomie 1958 i 1959, opublikowaną w wersji ocenzurowanej w „Dialogu” 1960 nr 2, w wersji pełnej w tomie Sztuki integralne 1972, wystawienie 1960). Główna postać sztuki Bohater — były partyzant — uosabia dramatyczny los pokolenia samego autora, zarazem jest spadkobiercą polskich tradycji bohaterów romantycznych; doświadczenia i pamięć wojny zdeterminowały wewnętrzną pustkę Bohatera, niemożność porozumienia, poczucie bezsilności. Tytuł sztuki odnosi się m.in. do sposobu przedstawienia biografii Bohatera — leży on w łóżku, a jego pokój staje się umownie ulicą, kawiarnią, biurem..., niepowiązane wzajemnie sceny to wyrywkowe fakty, zdarzenia, spotkania, wywiady..., rzeczywistość występuje jako groteska, maskarada, parodia. Konstrukcja dramaturgii otwartej nadaje sztuce wartość metafory poetyckiej, wyobrażącej zarówno sytuację moralną człowieka we współczesnym świecie, jak i zmagania twórcze autora, współczesnego dramaturga. Nową wersję sztuki nazwał Różewicz Kartoteką rozrzuconą (wystawienie 1998, wydanie łączne obu 1997); powstała ona jako zapis 10 prób, które Różewicz przeprowadził 1992 w Teatrze Polskim we Wrocławiu, uwspółcześniając sztukę i wprowadzając elementy krytyki społeczno-politycznej (scena „sejmowa”). Tytuły obu dramatów to metafory tożsamości bohatera — z jednej strony jest on przedstawicielem pokolenia, do którego przynależy autor, z drugiej kimś pozbawionym osobowej integralności, bezradnym wobec własnych doświadczeń, biernym i nieruchomym. W dramatach Różewicz sięgał do polskiej tradycji literackiej (S.I. Witkiewicz, W. Gombrowicz), polemicznie nawiązywał do teatru absurdu, posługiwał się groteską (Grupa Laokoona, wystawienie 1962, Śmieszny staruszek, wystawienie 1965, Stara kobieta wysiaduje, wystawienie 1969, Przyrost naturalny, wystawienie 1979). Podtytuł sztuki Świadkowie albo Nasza mała stabilizacja (wystawienie 1964) wszedł do języka potocznego jako nazwa tzw. epoki gomułkowskiej; sztuka ta przypomina rozpisany na głosy poemat i dobrze pokazuje, jak teatr Różewicza wyrasta z jego poezji. Kontrowersyjna z powodów politycznych, uznana za paszkwil na AK, sztuka Do piachu (wystawienie 1979), będąca próbą deheroizacji mitu partyzanckiego, jest w istocie współczesną tragedią; atakowane za naruszenie obyczajowego tabu Białe małżeństwo (wystawienie 1975) to utwór zbudowany na erudycyjnych odwołaniach do literatury romantycznej i młodopolskiej. Tematem sztuk o F. Kafce (Odejście Głodomora, wystawienie 1977, Pułapka, wystawienie 1984) jest mit artysty — jego cierpienie i błazeństwo, posłannictwo sztuki i jej uzurpacje.
Proza
Różewicz ma w dorobku także utwory prozą (zbiory opowiadań Opadły liście z drzew 1955, Przerwany egzamin 1960, Wycieczka do muzeum 1966) i scenariusze filmowe (m.in. do filmów brata, Stanisława). Mikropowieść Śmierć w starych dekoracjach (1970) podejmuje temat włoski (podobnie jak poemat Et in Arcadia ego z tomu Głos Anonima 1961); bohater, który przybył do Italii, aby potwierdzić swą wiarę w trwałość i wartość wielkiej tradycji kultury śródziemnomorskiej, umiera w składzie starych dekoracji teatralnych. W twórczości Różewicza świadomie zostały zatarte różnice między rodzajami i gatunkami literackimi; Teatr niekonsekwencji (1970) i Przygotowanie do wieczoru autorskiego (1971, wydanie 3 zmienione w: Proza, t. 2 1990) to książki o zróżnicowanej materii gatunkowej, zawierające m.in.: szkice o pisarzach, autokomentarze, notatki, wspomnienia, fragmenty utworów, zarysy scenariuszy. Dużą rolę w pisarstwie Różewicza odgrywały odwołania do filozofii i literatury niemieckiego kręgu językowego — J.W. Goethego, F. Hölderlina, F.W. Nietzschego, Th. Manna, Kafki, M. Heideggera, L. Wittgensteina, P. Celana. Ważne były nawiązania do malarstwa — H. Boscha, P.P. Rubensa, F. Bacona.
Prekursor postmodernizmu
W ostatnich latach poecie przypisywało się rolę prekursora postmodernizmu w Polsce, gdyż jako jeden z pierwszych opisał świat pozbawiony wyraźnego centrum cywilizacyjnego, posłużył się metaforą śmietnika (także medialnego, informacyjnego), ukazał kulturę po wyschnięciu metafizycznych źródeł i zaniku wiary w wartości estetyczne — piękno i harmonię. W 1966 otrzymał nagrodę państwową I stopnia; od 2004 członek PAU.
