Różewicz Tadeusz, Kartoteka

Różewicz Tadeusz, Kartoteka

Współczesny moralitet Tadeusza Różewicza (1960), będący obrachunkiem wewnętrznym nie nazwanego z nazwiska Bohatera, przedstawiciela pokolenia wojennego. Poeta buduje dramat z wielu pozornie odrębnych sytuacji, które składają się na obraz utraconych szans, zaniechań, nie zrealizowanych ambicji jego pokolenia. Przez pokój Bohatera przeciągają znajomi, rodzina, postaci z przeszłości i współczesności. Z większym lub mniejszym wysiłkiem udaje się Bohatera wciągać w akcję. W pierwotnym założeniu Różewicz pragnął swego Bohatera uczynić antybohaterem, postacią niedziałającą. Ostatecznie zwyciężył kompromis, dzięki czemu powstał tzw. dramat otwarty, nastawiony na wchłanianie rzeczywistości. Wykorzystuje w nim różne teksty: strzępy papki gazetowej, utwory poetyckie, fragmenty słownika, aluzje literackie. Powraca na równych prawach do ojcowskiej pedagogiki seksualnej, wspomnień o wojnie, okupacji i przygodzie z polityką (Klaskałem — wyznaje Bohater Wujowi), opowieści o wojażach, sprawach biurowych. Brak porządku w tej „kartotece”, jej celowe rozsypanie staje się symbolem bezradności Bohatera wobec własnego życiorysu, a także dowodem na nieprzezroczystość ludzkich doświadczeń. Ludzie mówią tak różnymi językami, że porozumienie wydaje się niemożliwe. Oprócz podstawowego tekstu Kartoteki jest wiele scen, z których Różewicz zrezygnował, bądź które dopisał później. Bywają one wykorzystywane w rozmaitych inscenizacjach. Konstrukcja utworu umożliwia niemal dowolne tasowanie tekstu, odejmowanie i dodawanie nowych segmentów. Wprawdzie autor przestrzega (chyba żartobliwie) przed takim traktowaniem jego utworu, ale sam dał tego najlepszy dowód, prowadząc w roku 1993 próby Kartoteki z aktorami Teatru Polskiego we Wrocławiu. Powstały wówczas nowe fragmenty dramatu, które złożyły się na Kartotekę rozrzuconą, odpowiadającą zmienionej rzeczywistości lat 90.

Tomasz Miłkowski

Kartoteka T. Różewicza, inscenizacja W. Laskowskiej — Teatr Dramatyczny w Warszawie (1960)