Polska. Literatura. Romantyzm

Polska. Literatura. Romantyzm

W literaturze i kulturze polskiej w dobie porozbiorowej romantyzm stał się głównym czynnikiem utrzymania i rozwoju świadomości narodowej. U źródeł przełomu romantycznego (najwcześniej pojawiającego się w twórczości A. Mickiewicza — 1822 t. 1 Poezyj) znalazł się kryzys oświeceniowej wizji świata (zaostrzony w latach 20. przez bankructwo liberalnego reformizmu i legalizmu) oraz wzoru kultury zdominowanego przez klasycyzm; po raz pierwszy w Polsce zmiana epoki literackiej dokonała się w formie ostrego starcia „młodych” ze „starymi”. Ugodowości i konformizmowi epigonów oświecenia przeciwstawili romantycy kult egzaltacji i bezkompromisowego patriotyzmu, racjonalizmowi i zaufaniu do empiryki — przekonanie o duchowej istocie świata, wierze w uniwersalny „porządek natury” — poczucie historyczności i tragiczną wizję losów ludzkich, ładowi estetycznemu klasyków — kult nieskrępowanej wyobraźni twórczej i zwrot do tradycji dotychczas odrzucanych (średniowiecze, twórczość W. Szekspira, autentyczna ludowość). Inspiracją dla młodych twórców była zwłaszcza literatura niemiecka i angielska; przekładano utwory F. Schillera, J.W. Goethego (Cierpienia młodego Wertera — tłumaczenie K. Brodzińskiego 1822), z języka angielskiego oprócz dzieł Szekspira tłumaczono utwory J. Macphersona, G. Byrona (Giaura tłumaczenie Mickiewicz 1835), W. Scotta. Na atmosferę epoki wpłynęły także przekłady dzieł współtwórców romantyzmu we Francji: F.R. de Chateaubrianda, A. de Lamartine'a, V. Hugo. Z literatury rosyjskiej zainteresowanie budziły głównie utwory: A.S. Puszkina, M.J. Lermontowa, A.I. Hercena. Liryka romantyczna, oddając indywidualność przeżyć, wprowadziła niespotykaną dotąd ekspresję, ukazywała skomplikowaną, pełną sprzeczności psychikę ludzką. Miłość, uznana za najpełniejsze, najwyższe doświadczenie, skonfrontowana z niszczącym działaniem czasu, w przypadku niespełnienia skazywała podmiot liryczny „na życie na niby” (Mickiewicza Żeglarz, Do***, Na Alpach w Splügen, J. Słowackiego W sztambuchu Marii Wodzińskiej, Przekleństwo, Sumienie, erotyki Z. Krasińskiego, R. Berwińskiego i innych). Liryka współkształtowała w tym czasie niemal wszystkie utwory (m.in. Mickiewicza Dziadów część III 1832, Słowackiego W Szwajcarii 1838, Krasińskiego Agaj-Han 1833, Berwińskiego Bogunka na Gople 1840, N. Żmichowskiej Poganka 1861). Dominujące we wczesnym okresie motywy buntu wobec świata (Mickiewicza Dziadów cz. IV 1823), niemożność pogodzenia szczęścia jednostki z okrucieństwem przesądów stanowych (A. Malczewskiego Maria 1825), czy z koniecznością łamania zasad moralnych w obronie wolności narodu (Mickiewicza Konrad Wallenrod 1828) łączyły się z ideą „cudowności” natury, dostępnej tylko dla ludzi „czujących”, oraz odkryciem źródła prawdziwej poezji i ludzkich „prawd żywych” w ludowości (Mickiewicza Romantyczność 1822, Dziadów część II 1823), także grozy i moralnych racji ludowego buntu (S. Goszczyńskiego Zamek kaniowski 1828). W towarzyszących ówczesnej literaturze sporach krytycznych najpełniej romantyczny program literacki sformułował M. Mochnacki (O duchu i źródłach poezji w Polsce 1825), a wyraził poetycko Mickiewicz, wykreowany na wieszcza i przywódcę narodu.

Klęska powstania listopadowego 1830–31 zmieniła warunki rozwoju i w dużej mierze problematykę literatury. Znamienne dla okresu 1832–48 było rozdzielenie nurtu rozwojowego literatury polskiej na tzw. romantyzm krajowy oraz na nurt twórczości, jak również bujnego życia kulturalnego i literackiego Wielkiej Emigracji, którego reprezentantami stali się najwięksi polscy poeci epoki: Mickiewicz, Słowacki, Krasiński. Stworzyli oni oryginalny i do dziś nie prześcigniony, kanon literatury patriotycznej. Motywy jednostkowego tragizmu zostały w ich twórczości podporządkowane problemom narodowej historiozofii — próbie zgłębienia sensu cierpień narodu i nakreślenia wizji przyszłego zmartwychwstania (Mickiewicza Dziadów część III), analizie niezdolności do czynu romantycznego spiskowców, obezwładnionych „imaginacją” i „strachem” legalizmu (Słowackiego Kordian 1834), a także krytyce czynu powstańczego jako ożywionego „ideą zemsty”, z przeciwstawieniem mu programu „zmartwychwstania z pracy wieków” (Krasińskiego Irydion 1836). Z refleksji nad udziałem ludu w powstaniu i nad ówczesnymi ruchami rewolucyjnymi w Europie zrodziła się apokaliptyczna wizja światowej rewolucji społecznej w Krasińskiego Nie-Boskiej komedii (1835), należącej do największych osiągnięć europejskiego dramatu. Idee mesjanizmu splatały się z ideami republikańskimi rewolucyjnymi (Mickiewicz, Słowacki) lub konserwatywnymi (Krasiński); podsycała je walka stronnictw emigracyjnych i dyskusje (Mochnacki, J. Lelewel, J. Czyński, S. Goszczyński) nad rolą szlachty w dziejach Polski i w przyszłym powstaniu, mającym być częścią ogólnoeuropejskiej walki ludów ze „związkiem despotów” (Mickiewicza Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego 1832).

Rozwijały się także inne nurty i gatunki twórczości: liryki patriotyczno-żołnierskiej (W. Pola Pieśni Janusza 1835), ludowej (T. Lenartowicza Polska ziemia (w obrazkach) 1848, Lirenka 1855), dramatu historycznego i ironiczno-baśniowego (Słowackiego Balladyna 1839), prozy egzotycznej (Krasiński, M. Czajkowski). Szczytowymi osiągnięciami epiki romantycznej stały się: Mickiewicza Pan Tadeusz 1834, łączący w epickiej syntezie obraz szlacheckiej przeszłości z wizją kształtowania się nowoczesnego narodu oraz Słowackiego Beniowski (1841), arcydzieło romantycznej ironii, subiektywizmu i polemiki. Mesjanistyczna idea męki i ofiary znalazła oryginalny kształt w tzw. twórczości mistycznej Słowackiego (Genezis z Ducha powstały 1844, wydane 1866, Samuel Zborowski powstały 1845, wydane 1903, Król-Duch pisany od 1845, rapsod I 1847), stając się w niej uzasadnieniem konieczności społecznej rewolucji (m.in. w Odpowiedzi... 1848 na antyrewolucyjne Psalmy przyszłości Krasińskiego 1845). W okresie Wiosny Ludów główną rolę w publicystyce emigracyjnej odegrała mickiewiczowska „La Tribune des Peuples”.

W literaturze tzw. romantyzmu krajowego po 1831 dominowały tendencje folklorystyczne i aktualno-patriotyczne, także satyryczno-obyczajowe; literatura rozwijała się w różnych ośrodkach, początkowo głównie w Galicji („Ziewonia”), następnie w Warszawie (Cyganeria Warszawska, środowiska „Biblioteki Warszawskiej” i „Przeglądu Naukowego”), Poznaniu („Tygodnik Literacki”), na ziemiach litewsko-ruskich i w głębi Rosji (koteria petersburska i zwalczająca ją grupa kijowskiej „Gwiazdy”), także na zesłaniu (kaukaska grupa poetów). Źródłem wielu rozbieżnych tendencji był problem „narodowości” literatury (zwłaszcza w słowianofilskim programie „Ziewonii”). Tradycjonalistyczne koncepcje „rodzimości” uosabiała przede wszystkim gawęda szlachecka (H. Rzewuskiego Pamiątki J. Pana Seweryna Soplicy 1839–41). Nowatorskie tendencje realistyczne reprezentowała głównie tzw. powieść socjalna J. Dzierzkowskiego, tzw. powieści ludowe J.I. Kraszewskiego (Ulana 1843), społeczno-obyczajowa twórczość J. Korzeniowskiego (Spekulant 1846, Kollokacja 1847), W. Łozińskiego (Zaklęty dwór 1864), powieści N. Żmichowskiej.

Odrębne miejsce zajmowała twórczość największego komediopisarza polskiego A. Fredry; programowo obcy metafizycznej i historiozoficznej problematyce romantyzmu — konserwatysta czerpiący z tradycji oświecenia (Pan Geldhab, wystawiony 1821, Mąż i żona, wystawiony 1822), bliski niekiedy L. Sterne'owi w poetyckiej ironii i humorystycznym dystansie wobec świata (Pan Jowialski wystawiony 1832, pamiętnik Trzy po trzy powstały 1844–46, wydany 1917), ze szczególną przenikliwością ukazał w barwnym i otoczonym sentymentem obrazie życia i obyczaju szlacheckiego (Śluby panieńskie wystawione 1833, Zemsta wystawiona 1834) perspektywę nieuchronnego jego rozkładu i upadku pod wpływem pieniądza (Dożywocie wystawione 1835). Rozwijający się w przededniu Wiosny Ludów nurt rewolucyjno-demokratyczny reprezentowali: G. Ehrenberg (Szlachta w roku 1831 1848) i R. Berwiński (Księga życia i śmierci 1844, z Marszem w przyszłość); ich poezja utrzymana w kanonie tyrtejskim odrzucała bezpłodne marzenia dla walki i zwycięstwa; w krytyce, twórcą programu rewolucyjnego romantyzmu był E. Dembowski. „Ostatnim wajdelotą” wielkiej poezji patriotycznej stał się K. Ujejski (Skargi Jeremiego 1847, Melodie biblijne 1852).

W 1. połowie XIX w. zaczęło się rozwijać oprócz religijnego świeckie piśmiennictwo hebrajskie oraz w jidysz (związane zwłaszcza z Haskalą; oraz z chasydyzmem). W środowisku romantyków wileńskich, zafascynowanych kulturą ludową, powstały poezje białoruskie (J. Czeczot, W. Dunin-Marcinkiewicz, a takze W. Syrokomla). Początki ukraińskiego ruchu literackiego były związane ze Lwowem.

Po klęsce Wiosny Ludów objawom kryzysu ideologii romantycznej i narastającym tendencjom organicznikowskim i lojalistycznym towarzyszył nurt sarmackiej apologii przeszłości (W. Pol) i szlachecko-demokratycznej tzw. gawędy ludowej (W. Syrokomla). W prozie i w życiu literackim dominowała wielostronna twórczość J.I. Kraszewskiego, bogata zwłaszcza w dziedzinie powieści historycznej (własna wizja dziejów narodu od czasów bajecznych — Stara baśń 1875, po XVIII w. — Saskie ostatki 1889). Oryginalnym zjawiskiem były utwory dramatyczne A. Nałęcza Korzeniowskiego (ojca J. Conrada). Kryzys ideologii romantycznej w literaturze Wielkiej Emigracji — wraz ze wzrostem tendencji realistycznych w prozie (T.T. Jeż) — wyraził się najpełniej w prekursorskiej wobec modernizmu i poezji XX w. twórczości C. Norwida (cykl liryków Vade-mecum powstałych 1858–66, wydanych 1947, dramaty, traktaty filozoficzno-estetyczne, eseje wspomnieniowe, nowele). Ostatnią fazę romantyzmu stanowiła twórczość trzeciego pokolenia młodych poetów i konspiratorów (m.in. M. Romanowskiego), debiutujących w kraju w przededniu 1863.

Fredro Aleksander, Śluby panieńskie, plakat zapowiadajacy premierę, 1834

Norwid Cyprian Kamil, rysunek wykonany przez poetę

Słowacki Juliusz, Kordian, strona tytułowa

Szancer Jan Marcin, ilustracja do księgi XII Pana Tadeusza A. Mickiewicza, wydanie z 1985 roku

Mickiewicz Adam, Ballady i Romanse, ilustracja Adama Stachiewicza do ballady Lilie, 1891