Parki narodowe

Parki narodowe

Park narodowy to obszar wyróżniający się wybitnymi wartościami naukowymi, przyrodniczymi, społecznymi, kulturowymi i wychowawczymi, w granicach którego ochronie podlega cała przyroda oraz swoiste cechy krajobrazu. Jest to najwyższa i najskuteczniejsza forma ochrony przyrody w Polsce. Utworzenie, powiększenie lub zmniejszenie parku narodowego następuje w drodze rozporządzenia Rady Ministrów. Decyzję o utworzeniu podejmuje minister środowiska po uzgodnieniu z zainteresowanymi jednostkami samorządu lokalnego oraz po zaopiniowaniu przez organizacje pozarządowe. Powierzchnia parku narodowego nie może być mniejsza niż 1000 ha, a wszelkie działania na jego terenie muszą być podporządkowane ochronie przyrody i mają pierwszeństwo przed wszystkimi innymi działaniami. Nadrzędnym celem parku narodowego jest poznanie i zachowanie całości systemów przyrodniczych na jego terenie wraz z warunkami ich funkcjonowania, a także odtwarzanie zniekształconych i zanikłych ogniw przyrody. Parki narodowe są udostępnione do zwiedzania na warunkach określonych przez plan ochrony parku, np. tylko po wyznaczonych trasach i za określoną opłatą. Parkiem zarządza dyrektor powoływany przez ministra środowiska, przy współudziale rady parku — organu opiniodawczego i doradczego. Tereny parku mogą być objęte ochroną ścisłą — bez ingerencji człowieka w naturalne procesy zachodzące w ekosystemach, lub ochroną częściową, dopuszczającą pewne działania. Na obszarach graniczących z parkiem wyznacza się strefę ochronną zwaną otuliną. Każdy park posiada własną służbę ochrony przyrody składającą się z pracowników zajmujących się zarządzaniem, wykonywaniem badań naukowych, działalnością dydaktyczną a także ochroną mienia parku i zwalczaniem wykroczeń w zakresie ochrony przyrody. Istnienie i nienaruszalność terytorialna parków narodowych gwarantowane są autorytetem państwa i finansowane z budżetu państwa (na podst. art.14 ustawy o ochronie przyrody — Dz.U. z 2001 r. Nr 3, poz. 21).

Idea ochrony przyrody

Idea ochrony przyrody wyrosła z uznania przez człowieka estetycznych i naukowych wartości dzikiej natury oraz chęci zachowania ich dla przyszłych pokoleń. Choć pierwsze parki narodowe na świecie powstały dopiero pod koniec XIX w., przykłady ochrony obiektów przyrodniczych sięgają starożytności, kiedy to chroniono miejsca i twory przyrody, ważne jako obiekty kultu w danej kulturze (święte gaje, głazy, monumentalne drzewa, zwierzęta). W Chinach przepisy o ochronie lasów znane są z 2. tysiąclecia przed naszą erą, w Indiach pierwsze tego rodzaju przepisy (edykty króla Asioki) pochodzą sprzed prawie 3 tys. lat. Pierwszym parkiem narodowym we współczesnym rozumieniu był Park Narodowy „Yellowstone”, utworzony w 1872 r. w USA. Wcześniej dolina Yellowstone była czczona i chroniona przez pierwotnych mieszkańców tych ziem — Indian, jako świętość plemienna. W 1887 r. powstały parki narodowe w Kanadzie oraz w Nowej Zelandii. W Europie pierwsze tego typu obiekty zostały utworzone w Szwecji (1909 r. Abisko, Sarek i in.) oraz w Szwajcarii (1914 r. — park narodowy Suisse). Obecnie na świecie istnieje ponad 2000 parków narodowych położonych na lądach i obszarach morskich wszystkich kontynentów, o powierzchni 3,77 mln km². Największym lądowym parkiem narodowym jest Park Narodowy Grenlandii (972 tys.km²), a w kategorii obszarów morskich Park Wielkiej Rafy Koralowej w Australii (340 tys.km²).

Pierwsze polskie parki narodowe powstawały na bazie obszarów chronionych wcześniej jako rezerwaty przyrody. Najdłuższą tradycję ochrony ma Białowieski Park Narodowy. Powstał w 1932 r. pod nazwą „Park Narodowy w Białowieży” na terenach utworzonego w 1921r. leśnictwa „Rezerwat". W 1947 r. zatwierdzony został jako Białowieski Park Narodowy na powierzchni 5348 ha. Dzięki wieloletniemu okresowi ochrony (również w XIX w. jako „rezerwat łowiecki” panujących), zespoły leśne występujące w parku do dziś mają charakter naturalny i uznawane są za jeden z ostatnich, zachowanych fragmentów pierwotnej puszczy w Europie. W latach 20. XX w. utworzono rezerwaty będace bazą do późniejszego powołania Parku Narodowego Gór Świętokrzyskich (1920 r. rezerwat na Górze Chełmowej) oraz Babiogórskiego PN (1933 r. „Rezerwat na Babiej Górze”). W okresie międzywojennym powstała również idea międzynarodowych parków narodowych. Efektem współpracy w dziedzinie ochrony przyrody między Polską a Czechosłowacją było utworzenie w latach 1932–34 pierwszego transgranicznego Parku Narodowego w Pieninach.

Obecnie, według kryteriów zaproponowanych przez Komisję Parków Narodowych i Obszarów Chronionych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (The IUCN Commission on National Parks and Protected Areas — CNPPA), parkiem narodowym może być obszar spełniający następujące wymagania:

– Jest to obszar stosunkowo rozległy w skali wielkości danego kraju (dla Polski ponad 1000 ha) obejmujący jeden lub wiele ekosystemów, mało lub zupełnie nie zmienionych przez osadnictwo i gospodarkę człowieka, na którym całość przyrody — rzeźba terenu, wody, flora i fauna wyróżnia się pięknem, bogactwem i oryginalnością, ma wyjątkowe znaczenie dla nauki, wychowania, wypoczynku, wpływających na warunki życia i stan świadomości narodu i miejscowej ludności.

– Obszar ten jest poddany ochronie przez centralną władzę danego kraju, ma mocne podstawy prawne, zorganizowany zarząd, własny personel, wyznaczone w terenie granice i jest utrzymywany z budżetu państwa.

– Ochrona polega na wyeliminowaniu lub ograniczeniu oraz poddaniu kontroli działalności gospodarczej i innej działalności komercyjnej na obszarze parku, przestrzeganiu zasady pierwszeństwa ochrony przyrody nad wszelkimi innymi oraz na wykonywaniu wszystkich czynności konserwacyjnych i ochronnych zawartych w wieloletnim planie ochrony.

– Obszar parku jest udostępniony do zwiedzania — pod pewnymi warunkami.

Parki narodowe w Polsce

W Polsce istnieją 23 parki narodowe (patrz: tabela). Zajmują powierzchnię 314 972 ha, co stanowi 1% powierzchni kraju. Według międzynarodowej klasyfikacji wprowadzonej przez Światową Unię Ochrony Przyrody (IUCN 1994) dzielącej obszary chronione na 8 kategorii, 20 spośród polskich parków uzyskało kategorię II, właściwą parkom narodowym (National Park). Zaliczane są do niej parki narodowe lądowe lub morskie ustanowione w celu ochrony całych ekosystemów i zapewnienia terenów do wypoczynku, oraz w celach edukacyjnych i naukowych. Dwa parki narodowe — Słowiński i Wigierski uzyskały kategorię V, odpowiadającą w skali międzynarodowej parkom krajobrazowym.

Polskie parki narodowe obejmują obszary najcenniejsze z punktu widzenia biologicznej różnorodności oraz zasobów fauny i flory. Chronią różnorodne typy krajobrazów występujących w Polsce — od gór typu alpejskiego (Tatrzański) poprzez krajobrazy niższych gór i wyżyn (Babiogórski, Gorczański, Pieniński, Karkonoski, Bieszczadzki, Świętokrzyski, Ojcowski, Magurski, Gór Stołowych, Roztoczański) pasma nizin z naturalnymi dolinami rzecznymi, rozległymi lasami, obszarami bagiennymi i kompleksami torfowisk (Poleski, Kampinoski, Białowieski, Biebrzański, Narwiański, PN Bory Tucholskie, PN Ujście Warty) po pojezierza (Wigierski, Drawieński, Wielkopolski) i wybrzeża z ruchomymi wydmami (Woliński i Słowiński). Osiem spośród nich wpisano na listę Rezerwatów Biosfery UNESCO (patrz: tabela), jeden — Białowieski PN uznano za Obiekt Światowego Dziedzictwa Ludzkości, a dwa — Biebrzański i Słowiński objęto międzynarodową konwencją ochrony obszarów wodno-błotnych RAMSAR.

Parki narodowe w Polsce chronią około 320 z ponad 410 zespołów roślinnych występujących w kraju, w tym wiele zespołów endemicznych, wiele gatunków roślin i zwierząt objętych ochroną, ginących i zagrożonych wyginięciem. Pełnią istotną funkcję w europejskich systemach obszarów chronionych — ECONET i NATURA 2000.

Małgorzata Walczak