Orygenes

Orygenes, Ōrigénēs, ur. ok. 185, Aleksandria, zm. ok. 254, Tyr,

filozof i teolog wczesnochrześcijański, pisarz kościelny, Ojciec Kościoła.

Urodził się ok. 185 w Aleksandrii w rodzinie chrześcijan, od ojca otrzymał edukację biblijną, dopełnioną później greckim wykształceniem retoryczno-filozoficznym. Po męczeńskiej śmierci ojca 208 i konfiskacie majątku utrzymywał rodzinę, udzielając lekcji gramatyki. W 212, z polecenia biskupa Aleksandrii, Demetriusza, poświęcił się katechezie. Męczeństwo chrześcijan w czasach Septymiusza Sewera ukształtowało jego chrześcijańską wrażliwość — Orygenes towarzyszył aresztowanym, wśród których byli również jego uczniowie. W następstwie rzezi chrześcijan i prześladowań filozofów za cesarza Karakalli (215), Orygenes udał się do Cezarei Palestyńskiej, gdzie na zgromadzeniach wspólnoty chrześcijańskiej komentował Pismo Święte. Około 217 Demetriusz wezwał go z powrotem do Aleksandrii i powierzył kierownictwo szkoły katechetycznej, objęte po Klemensie Aleksandryjskim, która była ośrodkiem aleksandryjskiej szkoły egzegetycznej. Działalność nauczycielską często przerywał, by odbywać podróże. Podczas jednej z nich (231) uzyskał w Cezarei Palestyńskiej od rezydujących tam biskupów święcenia kapłańskie. Jednakże Demetriusz nie uznał ich, pozbawił go urzędu prezbitera i nauczyciela, a synod wykluczył go z Kościoła; wygnany, schronił się w Cezarei Palestyńskiej, gdzie założył szkołę, wzorowaną na aleksandryjskiej, która stała się ważnym ośrodkiem intelektualnym. Uczniem Orygenesa był m.in. Grzegorz Cudotwórca, słuchała go matka cesarza, Julia Mammea. W 250, podczas prześladowań chrześcijan za panowania Decjusza, wtrącono go do więzienia i poddano ciężkim torturom, na skutek których ok. 254 zmarł po uwolnieniu.

Dorobek pisarski

Z ogromnego dorobku pisarskiego Orygenesa zachowała się mniejsza część. Antologię jego pism w języku greckim wydał Bazyli Wielki i Grzegorz z Nazjanzu (Philokalía ‘umiłowanie piękna’) oraz wyciągi i fragmenty w tzw. Katenach [‘łańcuszki cytatów’]; ponadto obejmuje on komentarze do niemal wszystkich ksiąg biblijnych, liczne i obszerne homilie, rozprawy i listy teologiczne, pisma ascetyczne i dogmatyczne. Swym krytycznym opracowaniem Starego Testamentu (Heksapla) zapoczątkował krytykę biblijną. Za główne dzieło Orygenesa uważa się traktat De principiis [‘o zasadach’]; jest on pierwszym systematycznym wykładem doktryny chrześcijaństwa, jednocześnie przedmiotem wielu ówczesnych sporów teologicznych. Najczęściej czytanym w starożytności dziełem Orygenesa była rozprawa Contra Celsum [‘przeciw Celsusowi’]; uważa się ją za jedną z najlepszych apologii wiary chrześcijańskiej, jaką wydała starożytność. Celsus był autorem dzieła Alēthēs lógos [‘prawdziwe słowo’] skierowanego przeciwko chrześcijaństwu, któremu z pozycji platonizmu zarzucał barbarzyństwo i nierozumność. Mimo przyznania najwyższego autorytetu Biblii Orygenes uznał, że nie we wszystkich sprawach wypowiedziała się ona wyraźnie. Poznanie rozumowe może, w pewnych granicach i zachowując ostrożność, uzupełnić Pismo Święte. Pomocna jest filozofia, której tym samym Orygenes przyznał większe znaczenie w rozważaniach teologicznych, niż przypisywano jej ówcześnie w Kościele. W obszernych komentarzach do ksiąg biblijnych posługiwał się interpretacją alegoryczną, odróżniając — wzorem platońskim — świat zmysłowy i nadzmysłowy, pozór i rzeczywistość. Uważał, że istnieją stopnie pogłębiania wiary, odpowiadające poziomom życia duchowego i moralnego. Dlatego uczony chrześcijański powinien stopniowo przygotowywać swoich słuchaczy, zależnie od ich kompetencji: po oczyszczających ćwiczeniach wstępnych i kontemplacji natury stworzonej może nastąpić etap teologii, czyli kontemplacji tajemnicy Boga w Trójcy Świętej; ukoronowaniem tych dociekań teologicznych jest poznanie doskonałe. Orygenes, uznając odkupicielską wartość ofiary krzyża, umniejszał znaczenie historii samego Jezusa jako konkretnej osoby. Dla tych, którzy wznieśli się z poziomu materii na poziom prawdziwego poznania, najistotniejsze jest działanie Chrystusa-Logosu w jednostkowej duszy. Krytycznie odnosił się do koncepcji antropomorfizujących; Bóg jest jeden, transcendentny, bezcielesny, niezmienny, nieskończony i niepojęty w swej istocie. Jako taki jest poznawalny jedynie negatywnie i pośrednio. Pośrednikiem w stworzeniu jest Syn-Logos, który wiecznie wyłaniany z Boga, wiecznie wyłania z siebie świat; Logos-Chrystus jest boską myślą, obrazem dobroci Boga. W systemie Orygenesa prawda chrześcijańskiego, wyrażona w przyznaniu Chrystusowi — boskiemu Logosowi, soteriologicznej roli, splatała się z aleksandryjskim neoplatonizmem, w którym Logos, pierwsza hipostaza bytu, odgrywa rolę metafizycznej zasady. Poglądy Orygenesa różniły się od przyjętych potem w Kościele i były przedmiotem licznych sporów doktrynalnych. W 399 zostały oficjalnie potępione w Rzymie oraz 543 przez synod w Konstantynopolu, gdzie potępiono 9 jego tez, głównie chrystologicznych. W 553 Sobór Powszechny V (Konstantynopolitański II) uznał Orygenesa za heretyka.

Wpływ na innych myślicieli

Mimo swej niepewnej ortodoksyjności Orygenes przyczynił się do rozkwitu duchowości chrześcijańskiej; był prekursorem życia monastycznego i wzorem życia ascetycznego; do jego następców należeli Ojcowie Kapadoccy, św. Atanazy Wielki, św. Grzegorz z Nyssy, Ewagriusz z Pontu.

Główne dzieła: O zasadach (wydanie polskie 1979), Przeciw Celsusowi (wydanie polskie 1986), Duch i ogień (wydanie polskie 1995), Filokalia (wydanie polskie 1979), Komentarz do Pieśni nad Pieśniami (wydanie polskie 1994), Komentarz do Ewangelii według Mateusza (wydanie polskie 1998).