Nietzsche Friedrich Wilhelm
 
Encyklopedia PWN
Nietzsche
[nị:czə]
Friedrich Wilhelm Wymowa, ur. 15 X 1844, Röcken k. Lützen, zm. 25 VIII 1900, Weimar,
filozof niemiecki.
Kalendarium
Urodził się 15 X 1844 w Röcken koło Lützen. Po śmierci ojca (1849), pastora luterańskiego, wychowywał się w Naumburgu, w otoczeniu pobożnych niewiast: matki, siostry, babki i 2 ciotek; 1854–58 kształcił się w miejscowym gimnazjum, a 1858–64 — w słynnej szkole w Pforta. W latach szkolnych zafascynował go grecki geniusz, a ulubionymi autorami stali się Platon i Ajschylos. W 1864 zapisał się na uniwersytet w Bonn, ale na jesieni następnego roku przeniósł się do Lipska, by kontynuować studia filozoficzne pod kierunkiem F.W. Ritschla. W tym okresie porzucił chrześcijaństwo. Z poparcia Ritschla objął katedrę filologii klasycznej na uniwersytecie w Bazylei, zanim jeszcze uzyskał doktorat (nadał mu go później bez egzaminu uniwersyteckiego w Lipsku). Po wybuchu wojny francusko-pruskiej 1870–71 wstąpił do oddziałów sanitarnych armii niemieckiej, ale choroba zmusiła go do ich porzucenia. Po krótkim okresie rekonwalescencji powrócił na uniwersytet. Zaprzyjaźnił się wówczas z R. Wagnerem, którego kompozycje wywarły wielki wpływ na jego poglądy w zakresie teorii tragedii i sztuki. Przyjaźń, początkowo żywa, osłabła, a ostateczne zerwanie z kompozytorem stanowiło koniec pierwszego okresu rozwoju myśli Nietzschego. Wiosną 1879 Nietzsche zrezygnował z katedry na uniwersytecie w Bazylei z powodu złego stanu zdrowia. Przez następnych 10 lat prowadził żywot wędrowca, lecząc się w różnych miejscowościach Szwajcarii i Włoch, zajmując się pracą pisarską i rozwijając swoje koncepcje filozoficzne. Pod koniec 1888 pojawiły się u Nietzschego oznaki szaleństwa. W I 1889 został przewieziony do kliniki w Bazylei, a później w Jenie. Po kuracji mieszkał u matki, a po jej śmierci u siostry. Zmarł 25 VIII 1900 w Weimarze.
Trzy okresy pisarstwa
Pisarstwo filozoficzne Nietzschego dzieli się na 3 okresy. W okresie pierwszym napisał m.in.: Narodziny tragedii, czyli Hellenizm i pesymizm (1872, wydanie polskie 1907, wydanie współczesne 1990, wydanie ostatnie Narodziny tragedii albo Grecy i pesymizm 1994) i Niewczesne rozważania (1873–76, wydanie polskie 1912, wydanie ostatnie 1996). Prace charakterystyczne dla drugiego okresu to: Ludzkie, arcyludzkie (1878–79, wydanie polskie 1908–10, wydanie ostatnie 1994), Jutrzenka (1881, wydanie polskie 1907, wydanie ostatnie 1983), Wiedza radosna (1882, wydanie polskie 1906–07, wydanie ostatnie 1991). Trzeci okres zapoczątkowało wydanie Tako rzecze Zaratustra (1883–85, wydanie polskie 1900, wydanie ostatnie To rzekł Zaratustra: książka dla wszystkich i dla nikogo 2000); należą do niego: Poza dobrem i złem (1886, wydanie polskie 1905, wydanie ostatnie 1983), Z genealogii moralności: pismo polemiczne (1887, wydanie polskie 1906, wydanie ostatnie 1997), Zmierzch bożyszcz, czyli Jak filozofuje się młotem (1889, wydanie polskie 1906, wydanie ostatnie 1991), Antychryst (1902, wydanie polskie 1907, wydanie ostatnie Antychrześcijanin. Przekleństwo chrześcijaństwa 1996), Ecce homo: jak się staje, czym się jest (1908, wydanie polskie 1909, wydanie ostatnie 1996), Wola mocy: próba przemiany wszystkich wartości (1901, wydanie polskie 1911, wydanie ostatnie 1984).
Miłość do życia
Poglądy filozoficzne Nietzschego we wczesnym okresie kształtowały się głównie pod wpływem A. Schopenhauera i koncentrowały na miłości do życia oraz podziwie dla twórczej aktywności ludzkiej. Pomimo że, podobnie jak Schopenhauer, Nietzsche określił życie jako tragiczne, jego myśl była nastawiona na afirmację życia, a nie jego negację. W Narodzinach tragedii pisał, że Grecy, choć zdawali sobie sprawę z rzeczywistego stanu życia, nie poddawali się pesymizmowi, ale przekształcali życie poprzez sztukę. Czynili to zgodnie z formą dionizyjską bądź apollińską. Dionizos był dla Nietzschego symbolem strumienia samego życia łamiącego wszelkie bariery i ograniczenia. Apollo zaś symbolizował światło, miarę i powściągliwość. Estetyczne przekształcanie świata i życia mogło więc dokonać się przez rozciągnięcie estetycznej zasłony, czyli przedstawienie (forma apollińska z jej sztukami plastycznymi i dramatem), bądź przez triumfalną afirmację życia i świata jako woli, czyli uznanie zarówno wszystkich mroków, jak i radości (forma dionizyjska z jej sztukami: tragedią i muzyką). W tym okresie Nietzsche uważał muzykę Wagnera za syntezę obydwu form, za sztukę doskonałą. Usprawiedliwienie życia jako estetycznego fenomenu wzbudziło u Nietzschego zainteresowanie geniuszem, który uważał wówczas za najwyższy wytwór kultury.
Poza dobrem a złem
W dziele Poza dobrem i złem przedstawił 2 typy moralności: „moralność panów” i „moralność niewolników”. Moralność panów (moralność arystokratyczna) jest moralnością silnych, która służy życiu. W moralności niewolników wzorcem jest to, co korzystne lub pożyteczne dla społeczności ludzi słabych i bezsilnych (np. współczucie, życzliwość, pokora). Życie jest „poza dobrem i złem”, gdyż nie jest ani dobrem, ani złem to, że „żyje ono śmiercią tych, którzy są na śmierć skazani”. Przewrót w dziedzinie moralności systematycznie wyłożył Nietzsche w dziele Z genealogii moralności. Panowie czerpią swe wartości z obfitości życia i siły. Natomiast niewolnicy pragną być panami, ale nie mogą z powodu swej słabości, dlatego tworzą „moralność stadną” (resentymentu), która wywyższa słabość i w ten sposób nie tylko poniża siłę, ale dąży do zapanowania nad nią (moralność reaktywna). Wcieleniem moralności niewolników jest według Nietzschego moralność chrześcijańska, która nie tylko skrywa prawdziwe motywy, np. poczucie zależności od innych pod maską cnoty cierpliwości („przewartościowanie wartości”), ale usiłuje zniszczyć dumną potęgę panów. Dlatego Nietzsche ubolewał nad tym, że Jezus Chrystus zwyciężył Dionizosa.
Pogarda dla „moralności stadnej” i podkreślenie znaczenia jednostki wybitnej znalazły u Nietzschego wyraz w idei nadczłowieka. Celem rozwoju nie jest ani ludzkość, ani człowiek, ale nadczłowiek. Sam człowiek jest jedynie „liną rozpiętą nad przepaścią, łączącą zwierzę z nadczłowiekiem”. Nietzsche nie podał jasnego opisu nadczłowieka. Wspomniał jedynie, że będzie to ktoś przypominający rzymskiego cesarza z duszą Jezusa Chrystusa, jednoczesne wcielenie J.W. Goethego i Napoleona I Bonapartego, ktoś łączący w sobie siłę charakteru i woli, niezależność, namiętność, afirmację życia i wysoką kulturę. Człowiek staje się nadczłowiekiem dzięki „woli mocy”, która jest irracjonalną podstawą życia. Nie jest to moc fizyczna, lecz arystokratyczna moc silnych. Na drodze do nadczłowieka muszą zostać usunięte nie tylko przeszkody w postaci wartości moralnych, lecz także prawdy. Prawda jest według Nietzschego rodzajem błędu, bez którego nie mogą żyć określone rodzaje żywych istot. Przesądem jest twierdzenie, że człowiek dąży do prawdy, gdyż ponad prawdę stawia wartość życia i piękna. Zasadniczą jednak przeszkodą, która musi zostać usunięta, jest idea Boga. Już w Wiedzy radosnej ogłosił Nietzsche światu wieść o „śmierci Boga”. Dopiero upadek wiary w Boga otwiera przed ludźmi możliwość pełnego rozwoju, gdyż Bóg jest według Nietzschego zagrożeniem dla woli mocy i życia. Wierzą więc jedynie słabi i tchórzliwi. Nietzscheańska idea „śmierci Boga” stała się symbolem współczesnego ateizmu i tzw. teologii śmierci Boga. Ateizm Nietzschego nie miał jednak tylko charakteru negatywnego (śmierci wykreowanego przez kulturę obrazu Boga jako przeciwnika człowieka i życia), lecz postulatywny („gdyby Bóg był, jakbym zniósł to, że nim nie jestem”). Negacja wartości i prawdy, poczucie bezcelowości świata i ateizm stały się podstawą nihilizmu Nietzschego; nie był to jednak nihilizm rezygnacji, lecz nihilizm aktywny. Nietzsche zapowiedział rozwój aktywnego nihilizmu we wstrząsających światem wojnach ideologicznych.
Wpływ na współczesnych i potomnych
Dzieła Nietzschego wywarły znaczny wpływ (głównie jako inspiracja) na kulturę końca XIX i początku XX w. Wpływ ten nie był jednak jednolity. Myśl Nietzschego znaczyła co innego dla różnych ludzi (podkreślano jego krytykę moralności, fenomenologię wartości, nihilizm, ateizm, estetykę, znaczenie dla literatury itp.). Jedni widzieli w nim bardziej filozofa, inni pisarza. Częściowe, a czasami przeciwstawne, interpretacje Nietzschego były spowodowane pisarską metodą filozofa. Wiele jego książek to zbiory aforyzmów, nieraz spisywanych w pośpiechu. Nietzsche wpłynął na rozpowszechnienie się nastrojów dekadentyzmu, pesymizmu, nihilizmu i katastrofizmu. W filozofii wywarł wpływ głównie na filozofię życia, egzystencjalizm (M. Heidegger, K. Jaspers) i postmodernizm (G. Deleuze); nauka o „wiecznym powrocie” zainspirowała nowożytną filozofię historii (teoria cyklów kulturowych O. Spenglera); w literaturze oddziałał m.in. na kształtowanie się założeń filozoficznych ekspresjonizmu i futuryzmu, na twórczość m.in.: A. Gide’a, A. Malraux, Th. Manna, B. Shawa, G. d’Annunzia, a w Polsce na m.in.: S. Przybyszewskiego, W. Berenta, L. Staffa i S.L. Brzozowskiego; w muzyce niektóre prace Nietzschego zainspirowały wiele kompozycji lub posłużyły za podkład słowny (m.in.: R. Straussa Tako rzecze Zaratustra, G. Mahlera część III Symfonii, pieśni L. Różyckiego i A. Schönberga). Na gruncie społeczno-politycznym działanie myśli Nietzschego było wielokierunkowe; z jednej strony wywarła ona wpływ na poglądy anarchistów, z drugiej zaś była wykorzystywana przez ideologów faszyzmu i nazizmu, podkreślających znaczenie idei woli mocy i nadczłowieka, choć sam Nietzsche uważał za kłamliwy mit narodu i rasy. Przyczyniła się do tego głównie jego siostra, Elisabeth, sympatyzująca z ideologią narodowego socjalizmu, która przejęła rękopisy brata i wydawała je wg własnych kompozycji. Wybory polskie: Listy (1994), Pisma pozostałe 1876–1889 (1994), Co mnie nie zabija, to mnie wzmacnia (1997).
Bibliografia
Dzieła Fryderyka Nietzschego, przekł.: W. Berent, K. Drzewiecki, L. Staff, S. Wyrzykowski, t. 1–17, Warszawa 1905–12.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia