Mickiewicz Adam, Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego

Mickiewicz Adam, Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego

Utwór poetycko-publicystyczny A. Mickiewicza, powstały jesienią, wydany anonimowo w grudniu 1832 w Paryżu, nakładem autora, w formie książeczki do nabożeństwa. Przeznaczony przede wszystkim dla emigrantów po upadku powstania listopadowego 1830–31 („pielgrzymstwa”), był wśród nich bezpłatnie rozprowadzany. Wyraża stanowisko poety wobec emigracyjnych sporów politycznych, w których widział zagrożenie jedności emigracji; niechętny zarówno zabiegom dyplomatycznym stronnictwa Hotelu Lambert, jak i ostrej krytyce przeszłości narodowej dokonywanej przez środowisko Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, najbliższy poglądom tych demokratów, którzy (jak J. Lelewel) pokładali nadzieje w sojuszu ludów przeciw rządom, Mickiewicz — wierząc w rychły wybuch „wojny powszechnej za wolność ludów” — kierował do emigrantów, jako jej żołnierzy, apel o zgodę i patriotyczną gotowość. Są zarazem Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego wybitnym dokumentem mesjanizmu: w części 1 (Księgi narodu polskiego) — zarysie dziejów ludzkości pojętych jako wyzwalanie się ludów spod władzy despotów przez wcielanie w życie polityczne i społeczne zasad chrześcijańskich — Polsce, która, w przeciwieństwie do społeczeństw zachodnich, zachowała ideały wiary i wolności, przyznano rolę odkupicielską; rozbiory porównane są do męki Chrystusa, a przyszłe wyzwolenie-zmartwychwstanie zapoczątkuje epokę powszechnej wolności. Część 2 (Księgi pielgrzymstwa polskiego) to zbiór nauk i przypowieści, w których walka o powszechną wolność rozumiana jest jako najpełniejsza realizacja obowiązku patriotycznego i religijnego. Cały utwór nawiązuje gatunkowo do Pisma Świętego; przypowieści wzorowane są na ewangelicznych, poetycka zrytmizowana proza, ujęta w wersety — stylizowana wg Biblii J. Wujka; całość zamyka Modlitwa pielgrzyma i Litania pielgrzymska — również przykłady wyzyskania tradycji tekstów religijnych do celów patriotycznych. Księgi stały się przedmiotem krytyki lewicy emigracyjnej, która zarzucała Mickiewiczowi idealizację Polski szlacheckiej i propagowanie moralności religijnej; wprzęgnięcie argumentów religijnych do radykalnego programu politycznego zostało też potępione w bulli papieskiej. Mimo krytyki Księgi cieszyły się wielką poczytnością nie tylko na emigracji, lecz także w kraju, gdzie były nielegalnie kolportowane. Po II wojnie światowej były pierwszą książką wydaną przez emigracyjny Instytut Literacki.