Mann Thomas 
, ur. 6 VI 1875, Lubeka, zm. 12 VIII 1955, Kilchberg k. Zurychu,
jeden z najwybitniejszych prozaików niemieckich XX w..
, ur. 6 VI 1875, Lubeka, zm. 12 VIII 1955, Kilchberg k. Zurychu,
Mann Thomas
Encyklopedia PWN
fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Urodził się 6 VI 1875 w Lubece. Należał do rodziny bardzo utalentowanych literatów. Starszy brat Heinrich był głośnym autorem Profesora Unrata i powieści biograficznej o Henryku IV, pisały też córki pisarza: Erika (żona poety Audena) i Elżbieta, oraz jego synowie — Klaus (powieść Mefisto) i Golo, historyk i eseista. Pisarz debiutował tomem opowiadań Mały pan Friedemann (1897, wydanie polskie 1898), w których po raz pierwszy pojawił się stały w jego dziełach kompleks stłumionego erotyzmu w obliczu pokusy.
Od Buddenbrooków do Czarodziejskiej góry
W 1895–97 odbył podróż po Włoszech, gdzie zaczął pisać powieść Buddenbrookowie (1901, wydanie polskie 1931, Nagroda Nobla 1929), światowy bestseller będący jednocześnie sagą rodzinną i obrazem upadku patrycjuszowskich form społecznych. Przejęta od R. Wagnera technika lejtmotywu, silne wpływy F. Nietzschego, A. Schopenhauera, a także epików rosyjskich i skandynawskich obrazują nie tylko zakorzenienie Manna w tradycji kulturalnej XIX w., ale także wielki temat konfliktu norm mieszczańskich z wolnością ekspresji artystycznej, podjęty również w nowelach Tonio Kröger (1903, wydanie polskie 1908) i Śmierć w Wenecji (1912, wydanie polskie 1922). W 1905 Mann poślubił Katię Pringsheim, która swemu małżeństwu poświęciła autobiografię Moje nie napisane wspomnienia (1974, wydanie polskie 1976). W latach I wojny światowej Thomas Mann poparł politykę cesarstwa w esejach Gedanken im Kriege (1914) i Fryderyk i wielka koalicja (1915, wydanie polskie 2002) oraz rozprawie Betrachtungen eines Unpolitischen (1918, wydanie zmienione 1922), będących hymnem pochwalnym na cześć niemieckiej autonomii kulturalnej. W mowie O niemieckiej republice (1922, wydanie polskie 2002) zaakceptował republikański humanizm, łączył tradycje romantyczne (Novalis) i witalistyczne (W. Whitman) z oświeceniowym przesłaniem humanistycznym. Symboliczny obraz duchowego kryzysu współczesnej Europy w przededniu I wojny światowej nakreślił w powieści Czarodziejska góra (1924, wydanie polskie 1930), której akcja rozgrywa się w metaforycznej scenerii sanatorium; jej otwarte zakończenie nasuwa pytanie o to, co wyłoni się „z tego światowego święta śmierci”.
W 1926 Mann został członkiem nowo powstałej Sekcji Literatury Pruskiej Akademii Sztuk. Uważał się za wyraziciela świadomości mieszczańskiej, autora, który mieszczańską solidność, zawartą w goethowskim haśle edukacji (Bildung), przeniósł w obszary artyzmu. Głosząc pochwałę „klasyczności” (np. w Mowie na cześć Lessinga 1929), dokonywał reinterpretacji niemieckiej tradycji romantycznej, widząc głównie w psychoanalizie S. Freuda możliwość „pośredniczenia” między sferami świadomości i nieświadomości (Pozycja Freuda we współczesnej umysłowości 1929, wydanie polskie 2002). W Mowie na rzecz Niemiec (1932, wydanie polskie 2002) wezwał do sojuszu socjaldemokracji i partii mieszczańskich wobec wzrostu znaczenia NSDAP. Opuściwszy Niemcy 1933, atakowany przez kręgi narodowe, m.in. za wirtuozowski esej Cierpienie i wielkość Richarda Wagnera (1933, wydanie polskie 2002), pozostał na emigracji.
Na emigracji — obrachunek z „faustycznością”
W 1936 pozbawiono go niemieckiego obywatelstwa, 1939 wyjechał do USA, gdzie otrzymał gościnną profesurę na uniwersytecie w Princeton, a 1944 amerykańskie obywatelstwo. W cyklu głośnych audycji w BBC Deutsche Hörer! (1944) Mann wzywał naród niemiecki do obalenia nazizmu. Na emigracji powstały m.in. powieści: Lotta w Weimarze (1939, wydanie polskie 1958) — poświęcona J.W. Goethemu, kolejne tomy rozpoczętego 1926 cyklu Józef i jego bracia (1933–43, wydanie polskie całości 1961) — wielopłaszczyznowej sagi rozwijającej historię biblijną Józefa, w której mit łączy się z ideą wychowawczą; jej poszczególne warstwy oscylują między esejem, egzegezą biblijną i narracją historyczną, ponadto Wybraniec (1951, wydanie polskie 1960) — pastisz średniowiecznej legendy osnutej na biografii Hildebranda — papieża Grzegorza VII, oraz główne dzieło tych lat Doktor Faustus (1947, wydanie polskie 1960) — synteza dziejów Niemiec jako narodu o tradycjach humanistycznych, który pogrążył się w otchłani zła. Ta lejtmotywiczna powieść-esej, skonstruowana na kanwie legendy o doktorze Faustusie oraz elementów biografii Nietzschego, jest także obrachunkiem z „faustycznością”, zbanalizowaną i zinstrumentalizowaną jako hasło nacjonalistyczne. Opowieść o pracy nad tym dziełem zawarł w eseju Jak powstał doktor Faustus (1949, wydanie polskie 1960). Krytyczny stosunek Manna do czystego artyzmu powodował nie tylko odrzucenie przez pisarza skrajności estetycznych (nie stronił jednak od nowoczesnych technik narracyjnych, np. strumienia świadomości), ale także epigońskiego tradycjonalizmu, wpływał na formę jego powieści esejów, poprzez które uczestniczył w wielkich dyskusjach epoki. Odmawiając powrotu do Niemiec, Mann ujawnił swój niejednoznaczny, skomplikowany stosunek do tradycji niemieckiej; wielkim symbolem niemieckiego losu był dla niego nie tylko mitologizowany Faust, ale również Nietzsche (Filozofia Nietzschego w świetle naszych doświadczeń 1947, wydanie polskie 2002). Apologię niemieckości (np. w eseju Schopenhauer 1938, wydanie polskie 2002), sceptycznie i pesymistycznie pojmowaną, Thomas Mann łączył z daleko posuniętą reinterpretacją tradycji niemieckiej (zwłaszcza romantyzmu) bądź wręcz z ustalaniem fikcyjnych modeli przebiegu historycznego zła — twierdził, że istnieje wyraźne continuum upadku kultury, znaczone takimi zjawiskami, jak: M. Luter, Fryderyk II, O. von Bismarck, Wilhelm II i A. Hitler (prelekcja Niemcy i naród niemiecki 1945, wydanie polskie 1982). W 1949 Mann po raz pierwszy po wojnie odwiedził Niemcy, wygłosił przemówienie na cześć J.W. Goethego. W 1952 wyjechał z USA do Szwajcarii rozgoryczony atmosferą zimnej wojny. Zmarł 12 VIII 1955 w Kilchbergu koło Zurychu.
Recepcja w Polsce
Thomas Mann jest klasykiem literatury powszechnej, uosobieniem postaw humanitarnych w rozdartym konfliktami świecie. W Polsce, gdzie stał się nie tylko przedmiotem rozpraw i komentarzy, ale też bohaterem literackim (wiersz J. Lechonia O rzeczach Tomasza Manna, fragment powieściowy A. Wata Ucieczka Lotha, opowiadanie J. Andrzejewskiego Już prawie nic, dramat J. Łukosza Tomasz Mann), przełożono niemal wszystkie jego dzieła, także m.in. powieści Królewska wysokość (1909, wydanie polskie 1929), Wyznania hochsztaplera Feliksa Krulla (1954, wydanie polskie 1957), opowiadania Mario i czarodziej (1930, wydanie polskie 1932); wybory polskie: Nowele (1956), Ostatnie nowele (1958), Opowiadania (1963), Eseje (1964), Listy (t. 1–3 1966–73), O sobie. Wybór pism autobiograficznych (1971), Moje czasy (2002).
