Kwiatkowski Eugeniusz Felicjan

fot. Archiwum Dokumentacji Mechanicznej

Kwiatkowski Eugeniusz Felicjan, ur. 30 XII 1888, Kraków, zm. 22 VIII 1974, tamże,

polski inżynier chemik, działacz gospodarczy, mąż stanu.

Urodził się 30 XII 1888 w Krakowie. Był synem prawnika, urzędnika kolei galicyjskich; 1907 ukończył gimnazjum jezuickie w Bąkowicach koło Chyrowa i rozpoczął studia na wydziale chemii technicznej Szkoły Politechnicznej we Lwowie, gdzie związał się z ruchem niepodległościowym. Od 1910 kontynuował studia w Königliche Bayerische Technische Hochschule w Monachium, specjalizując się w dziedzinie barwników syntetycznych; dyplom uzyskał 3 VIII 1912. W X 1913 rozpoczął pracę zawodową na stanowisku wicedyrektora prywatnej gazowni w Lublinie.

W IV 1916 wstąpił do Legionów Polskich i działał w biurach werbunkowych, prowadząc jednocześnie działalność konspiracyjną w Polskiej Organizacji Wojskowej. W XI 1918 uczestniczył w rozbrajaniu wojsk niemieckich.

W wolnej Polsce

W 1919 Kwiatkowski rozpoczął pracę w Ministerstwie Robót Publicznych, 1920 związał się z warszawską Spółką Akcyjną Polskie Towarzystwo Gazownicze. Podczas wojny polsko-bolszewickiej pracował jako kierownik wydziału Sekcji VI Chemicznej Głównego Urzędu Zaopatrzenia Armii przy Ministerstwie Spraw Wojskowych. Objeżdżał wówczas zakłady chemiczne, by zintensyfikować ich świadczenia na rzecz wojska.

Następnie zajął się kwestią przyszłości polskiego przemysłu chemicznego, publikując artykuły, m.in. Znaczenie gospodarcze gazu ziemnego w Polsce (1920), Znaczenie i próby organizacji przemysłu chemicznego w Polsce (1920), Znaczenie górnośląskiego przemysłu przetwórczo-węglowego dla Polski (1920), Węgiel kamienny jako surowiec chemiczny (1921), Przemysł chemiczny. Jego znaczenie i początki organizacji w Polsce (1921), Sprawa azotowa w czasie wojny, jej znaczenie dla Polski (1922), Zagadnienie przemysłu chemicznego na tle wielkiej wojny (1923). Doceniając znaczenie Śląska dla Polskiej gospodarki, Kwiatkowski zaangażował się we współpracę z Polskim Komisariatem Plebiscytowym, a szczególnie jego komisją propagandową. W 1922 na zaproszenie Rady Wydziału Chemii Politechniki Warszawskiej rozpoczął wykłady z zakresu chemii węgla i gazownictwa.

Pierwsze sukcesy gospodarcze

W IV 1923 Kwiatkowski objął stanowisko dyrektora technicznego i szefa oddziału ekonomicznego Państwowej Fabryki Związków Azotowych w Chorzowie. Był to nowoczesny, zbudowany podczas pierwszej wojny światowej zakład, przejęty przez Ignacego Mościckiego z rąk niemieckich. Kwiatkowski uruchomił go pomimo braku dokumentacji i informacji technicznej, na przekór utrudnieniom, szykanom i sabotażom. Dzięki fachowości i talentom organizacyjnym Kwiatkowskiego rozwinięto w Chorzowie produkcję nawozów azotowych na większą skalę (w 1925 produkcja była już o 16 tysięcy ton większa niż za czasów niemieckich), uruchomiono nowe działy i technologie (m.in. oparte na patentach Mościckiego). Udało się też rozpropagować na polskim rynku nieznane wcześniej azotowe nawozy sztuczne. W krótkim czasie zapotrzebowanie krajowe przekroczyło możliwości produkcyjne fabryki, co spowodowało jej dalszą rozbudowę oraz skłoniło do powiększenia polskiego potencjału przemysłowego w tej dziedzinie.

Pracując w Chorzowie, Kwiatkowski miał sposobność gruntownego zapoznania się z problemami gospodarczymi i społecznymi Śląska. W tym okresie interesował się też już żywo problematyką morską, mającą — zwłaszcza w ówczesnej sytuacji Polski — ogromne znaczenie gospodarcze.

Na czele ministerstwa

Zostawszy po przewrocie majowym prezydentem, Mościcki mianował 9 VI 1926 Kwiatkowskiego ministrem przemysłu i handlu w rządzie Kazimierza Bartla. Na tym stanowisku Kwiatkowski dbał o sprawy Górnego Śląska, ale przede wszystkim popierał budowę portu w Gdyni, co zapamiętano jako jedną z głównych jego zasług (wypada dodać, że wielokrotnie publicznie stwierdzał, że człowiekiem, który zlokalizował, zaprojektował i realizował tę inwestycję był inżynier Tadeusz Wenda). Wiązało się to z poprawą koniunktury, zwłaszcza dla polskiego węgla oraz, z powodu złych stosunków gospodarczych z Niemcami, koniecznością rozwijania handlu morskiego. W XI 1926 utworzył Przedsiębiorstwo Państwowe Żegluga Polska. W tymże roku przyznano Gdyni prawa miejskie, opracowano dla niej plan zabudowy i uruchomiono pomoc kredytową. Kwiatkowski dbał o szerokie propagowanie polityki morskiej państwa. Związane z tym inwestycje, a zwłaszcza rozbudowa komunikacji publicznej i przemysłu zbrojeniowego, owocowały zwiększaniem sumy zamówień państwowych, choć wielokrotnie deklarował się jako przeciwnik etatyzmu. Usiłowano przyciągnąć do Polski kapitał zagraniczny, oferując mu znaczne ulgi (m.in. grupę Harrimana). Kwiatkowski dbał też o zrównoważenie budżetu i stabilizację złotego. Jednym z jego sukcesów była Powszechna Wystawa Krajowa w Poznaniu 1929. Od 1928 był posłem na sejm z listy BBWR. Kiedy kryzys światowy zaciążył także na polskiej gospodarce, oskarżano Kwiatkowskiego o „radosną twórczość gospodarczą”; a ponieważ niechętny był mu Marszałek Polski Józef Piłsudski, pomimo poparcia Mościckiego, 4 XII 1930 utracił stanowisko.

Rzecz o Polsce przeszłej i obecnej

1 II 1931 został naczelnym dyrektorem Państwowej Fabryki Związków Azotowych w Mościcach koło Tarnowa, a 1933 — naczelnym dyrektorem Zjednoczonych Fabryk Związków Azotowych w Chorzowie i Mościcach. Na tym stanowisku udało mu się przezwyciężyć problemy ze zbytem wynikłe z sytuacji kryzysowej — czynił to poprzez uruchomienie eksportu, wprowadzenie ulg dla rolników i szeroką akcję propagandową.

Od 1932 Kwiatkowski był też członkiem Rady Banku Polskiego oraz jego Komisji Walutowej. Nie przestawał myśleć całościowo o problemach gospodarczych Polski, czego wyrazem były publikacje, m.in. Bałtycka orientacja gospodarcza i polityczna współczesnej Polski (1933), czy Bałtycka polityka Polski (1933), Dziesięć historycznych prawd polskich (1935), Kryzys współczesny i zagadnienie odbudowy życia gospodarczego (1935), Polityka morska Polski (1935). Najważniejszym wszakże jego dziełem był esej Dysproporcje. Rzecz o Polsce przeszłej i obecnej (1931), w którym przedstawił swoje podstawowe poglądy na temat spraw społecznych i gospodarczych kraju. Opowiedział się w nim za reformą rolną oraz za polityką ewolucyjnego postępu społeczno-gospodarczego. Publikacja ta wywołała szeroki odzew nie tylko w sferach gospodarczych, ale i w środowiskach twórczych. W 1934 został członkiem Akademii Nauk Technicznych w Warszawie, 1936 — członkiem honorowym Polskiego Towarzystwa Chemicznego, 1937 — członkiem zwyczajnym Towarzystwa Naukowego Warszawskiego i prezesem rady naukowej Chemicznego Instytutu Badawczego w Warszawie.

Znów w rządzie — wielkie inicjatywy

Śmierć Piłsudskiego, niepowodzenia deflacyjnej polityki gospodarczej rządów „pułkownikowskich” oraz mała frekwencja wyborcza we IX 1935 umożliwiły Mościckiemu odpowiednie wykorzystanie talentów gospodarczych Kwiatkowskiego. 13 X 1935 został on powołany na stanowisko wicepremiera do spraw gospodarczych i ministra skarbu. Zaczął od publicznego przyznania się do błędu zbytniego nakręcania inwestycji w latach koniunktury gospodarczej 1927–29. W X 1935 przedstawił zarys programu uwzględniającego m.in. konieczność zahamowania spadku konsumpcji (przede wszystkim na wsi), obronę polskiego stanu posiadania w przemyśle przed ekspansją kapitału zagranicznego, reformę podatkową, oddłużenie rolnictwa, rewizję świadczeń ubezpieczeniowych. Przeprowadził reformę polityki finansowo-skarbowej, wyprowadzając budżet państwowy z deficytu. Dążył do modernizacji przemysłu i aktywizacji obszarów zacofanych gospodarczo. Z jego inicjatywy 1936 rząd ogłosił 4-letni plan inwestycyjny, mający na celu zwiększenie obronności kraju, ale i zmniejszenie dysproporcji gospodarczych i społecznych. Jego dziełem było zainicjowanie 1937 tworzenia Centralnego Okręgu Przemysłowego. W ramach tych inwestycji powstał 1937 kombinat w Stalowej Woli, który już 1938 podjął produkcję nowoczesnych dział i stali szlachetnej (zastosowano w nim, po raz pierwszy w Europie, gaz ziemny jako paliwo w piecach martenowskich), rozbudowywano fabryki broni w Radomiu i Starachowicach, powstała wytwórnia celulozy w Niedomicach (1938), budowano w Dębicy kombinat mający wytwarzać kauczuk syntetyczny i opony. (Polska była trzecim krajem na świecie — po Niemczech i Rosji, który własnymi siłami opanował syntezę i uruchomił produkcję kauczuku.) W ramach tych prac budowano też elektrownie,linie wysokiego napięcia, gazociągi, linie kolejowe i drogi, regulowano rzeki. Była to więc wielka inicjatywa naprawiająca Rzeczpospolitą i zwiększająca jej potencjał obronny, której nie zdążono jednak w pełni zrealizować przed wybuchem II wojny światowej. Stanowiła też znakomity przejaw sensownego interwencjonizmu i ograniczonego racjonalnego planowania państwowego.

W 1938 Kwiatkowski przedłożył sejmowi perspektywiczny 15-letni plan inwestycyjny, który w kolejnych etapach miał rozwiązać podstawowe problemy gospodarcze kraju: rozbudowę potencjału obronnego (1939–42), rozbudowę komunikacji (1942–45), poprawę położenia wsi (1945–48), urbanizację i uprzemysłowienie kraju (1948–51), zatarcie różnic pomiędzy Polską A i B (1948–54).

Okres powojenny

Podczas II wojny światowej Kwiatkowski internowany przebywał w Rumunii, pracując naukowo; powstał wówczas rękopis książki Zarys dziejów gospodarczych świata, której pierwszy tom został wydany 1947 w Warszawie, natomiast drugi nie uzyskał zgody cenzury na druk.

Wrócił do kraju na zaproszenie władz 8 VII 1945 i objął stanowisko Delegata Rządu do spraw Wybrzeża. Działalność kierowanej przez niego Delegatury walnie przyczyniła się do szybkiego przywrócenia bardzo zniszczonym portom Gdańska, Gdyni i Szczecina zdolności przyjmowania statków. Autorytet Kwiatkowskiego przyciągnął do pracy na Wybrzeżu wielu specjalistów, także z emigracji. Z zapałem kreślił on w nowych warunkach plany budowy potęgi morskiej Polski, m.in. publikując 1945 Budujemy nową Polskę nad Bałtykiem oraz O przyszłości Polski nad morzem. Na posiedzeniu komisji morskiej Krajowej Rady Narodowej w Gdańsku 1945 postulował opracowanie kompleksowego programu rozbudowy krajowego wodnego systemu komunikacyjnego, w tym regulacji Wisły i jej dopływów, budowy kanału łączącego Odrę z Dunajem, a także m.in. rozbudowy bazy rybołówstwa morskiego oraz budowy portu do przeładunku ropy naftowej i towarzyszącej mu rafinerii. W tym okresie wykładał w Wyższej Szkole Handlu Morskiego w Sopocie i w Szkole Nauk Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. W latach 1947–52 był też posłem na sejm. Przez pewien czas pracował w Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego.

Nieprzychylna atmosfera

31 I 1948 Delegatura została zlikwidowana, a Kwiatkowski, pozbawiony stanowiska ze względów politycznych, nie otrzymał już żadnej innej propozycji. Jego poglądy dotyczące rozwoju gospodarki morskiej i kompleksowego zagospodarowania Wybrzeża przez utworzenie Związku Miast traktowane były niechętnie lub wręcz wrogo, gdyż nie mieściły się w programie realizowanym przez gospodarkę centralistyczną. Ukuty został termin „kwiatkowszczyzny”, narastała wokół jego osoby nieprzychylna atmosfera. Zmuszony do opuszczenia Wybrzeża i przejścia na emeryturę, pozbawiony 1950 kupionego 1935 majątku Owczary w Olkuskiem, objęty zakazem wykładania na uczelniach, przeniósł się z rodziną do Krakowa, gdzie skromnie żyjąc zajął się pisaniem książek, głównie z zakresu technologii chemicznej. Opublikował m.in. Zarys technologii chemicznej węgla kamiennego (1954), Nowoczesna chemia przemysłowa (1957), Dzieje chemii i przemysłu chemicznego (1962). Przez kilka lat współpracował z Komitetem Elektryfikacji Polski PAN.

Z czasem doczekał się oficjalnego uznania swych zasług — 1956 przyznano mu emeryturę dla zasłużonych, a 19 VII 1974 Uniwersytet Gdański nadał mu doktorat honoris causa nauk ekonomicznych. Zmarł 22 VIII 1974 w Krakowie.

Port w Gdyni, 1938

Gdynia, port morski

Sejm, otwarcie sesji 1 XII 1936 w Warszawie (przemawia E. Kwiatkowski wicepremier i minister skarbu)