Kraków
 
Encyklopedia PWN
Kraków,
miasto wojewódzkie (województwo małopolskie), na pograniczu Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, Niecki Nidziańskiej, Bramy Krakowskiej i Kotliny Sandomierskiej, nad Wisłą i jej dopływami: Rudawą, Prądnikiem, Dłubnią (lewe), Wilgą (prawy); powiat grodzki, siedziba powiatu krakowskiego.
w latach 1946–92 nastąpił ponad dwukrotny wzrost liczby ludności. Miasto dzieli się na 18 dzielnic samorządowych (oznaczonych I–XVIII) o wyznaczonych granicach i samodzielnym statucie. Kraków jest największym miastem, ośrodkiem kulturalnym i naukowym w południowej Polsce oraz dużym ośrodkiemprzemysłowym. Dominuje hutnictwo żelaza i stali (ArcelorMittal Steel Poland SA, dawniej Huta im. T. Sendzimira), przemysły tytoniowy (Philip Morris Polska SA, 30% krajowej produkcji papierosów) i farmaceutyczny; ponadto przemysły: metalowy (odlewnie, wytwórnie armatur, opakowań, konstrukcji stalowych), maszynowy (maszyny drogowe, odlewnicze, urządzenia górnicze), elektrotechniczny (kable, podzespoły telekomunikacyjne), chemiczny (kosmetyki), spożywczy (cukierniczy, mięsny), materiałów budowlanych, drzewny, odzieżowy, skórzany oraz poligraficzny.
Kraków jest siedzibą przedstawicielstw konsularnych Austrii, Francji, Niemiec, Rosji, Słowacji, Ukrainy, USA i Węgier. W mieście działa kilkadziesiąt banków, niektóre mają tu swoje centrale (m.in. Bank BPH, Krakowski Bank Spółdzielczy i Małopolski Bank Regionalny). Kraków jest ważnym węzłem komunikacyjnym na skrzyżowaniu linii kolejowych Katowice–Przemyśl i Warszawa–Zakopane oraz dróg międzynarodowych z Gdańska na południe Europy i z Niemiec na Ukrainę. W Balicach znajduje się Międzynarodowy Port Lotniczy im. Jana Pawła II. Kraków to największy, po Warszawie, ośrodek kulturalny i naukowy w Polsce; stolica metropolii krakowskiej Kościoła rzymskokatolickiego. Najstarszą uczelnią miasta jest Uniwersytet Jagielloński (w tym Collegium Medicum), inne uczelnie to: AGH, Politechnika Krakowska, PWST, ASP, Akademia Muzyczna, Uniwersytet Rolniczy, Uniwersytet Ekonomiczny, AWF, Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej, Uniwersytet Papieski, Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna „Ignatianum”, Wyższa Szkoła Ubezpieczeń, Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości; 12 wyższych seminariów duchownych; oddział PAN; po 1989 reaktywowano PAU. Działa Biblioteka Jagiellońska; wiele instytutów (m.in. Instytut Fizyki Jądrowej) i biur projektowych, Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu Jagiellońskiego; rozgłośnia radiowa i ośrodek telewizyjny; Studio Filmów Animowanych, od 1991 Europejskie Centrum Kultury, od 1994 — Centrum Sztuki i Techniki Japońskiej „Manggha”; od 1993 Centrum Kultury Żydowskiej. Istnieją teżinstytuty kultury włoskiej, francuskiej i Goethe Institut. Corocznie odbywają się różnorodne międzynarodowe i krajowe spotkania artystyczne, m.in. Międzynarodowe Triennale Grafiki, Krakowski Festiwal Filmowy. W 1992 odbył się Europejski Miesiąc Kultury; są również kultywowane tradycje sztuki i obrzędowości ludowej (konkurs Szopek Krakowskich, harce Lajkonika, Intronizacje Króla Kurkowego i in.). W Krakowie działa wiele muzeów, m.in.: Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Muzeum Narodowe, Muzeum Historyczne, Muzeum Młodej Polski, Muzeum Czartoryskich i liczne galerie sztuki. Kraków jest wielkim ośrodkiem turystycznym, odwiedzanym przez ok. 7 mln osób rocznie.
Fizjonomia Krakowa jest bardzo zróżnicowana, uwarunkowana urozmaiconą rzeźbą terenu. Na wapiennym wzgórzu nad Wisłą znajduje się najstarsza część miasta Wawel, na północ od niej rozciąga się historyczne Stare Miasto, otoczone Plantami. Wokół rozpościerają się dzielnice mieszkaniowe i przemysłowe z XIX w. (Łobzów, Krowodrza, Kleparz, Grzegórzki, Podgórze, Dębniki i in.), do których przylegają nowe osiedla mieszkaniowe, zespoły przemysłowe, tereny rolne i leśne (największy — Las Wolski na zachodzie). Na północnym wschodzie znajduje się dzielnica przemysłowa Nowa Huta z hutą ArcelorMittal Steel Poland SA; w zachodniej części miasta — nowa dzielnica akademicka. Na terenie miasta istnieje pięć rezerwatów przyrody (Bielańskie Skałki, Bonarka, Panieńskie Skały, Skałki Przegorzalskie, Skołczanka), ogród botaniczny (założony w 1783) i ogród zoologiczny (założony w 1929).
Kraków jest najbogatszym w zabytki i muzea miastem w Polsce; wpisanym na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO. W X w. powstały pierwsze budowle kamienne (kościół Salwatora i na Wawelu), a do początków XIII w. liczne kościoły romańskie, na Wawelu i w przedlokacyjnych osadach. Okresy szczytowego rozwoju sztuki Krakowaprzypadł na XIV i początek XV w. oraz koniec XV i XVI w. Najwybitiejsi artyści tego okresu to: W. Stwosz, B. Berrecci, J.M. Padovano, S. Samostrzelnik, J. Michałowicz z Urzędowa, Santi Gucci; w XVII–XVIII w.: J. Trevano, T. Dolabella, Tylman z Gameren, B. Fontana, K. Bażanka, F. Placidi i inni. W 2. połowieXIX w. Kraków stał się ważnym ośrodkiemartystycznym (Akademia Sztuk Pięknych, J. Matejko) i pozostawał nim na przełomie XIX i XX w. (S. Wyspiański, L. Wyczółkowski, J. Mehoffer, J. Malczewski). Do głównych zabytków miasta należą: najcenniejszy zespół zabytkowy na Wawelu; kościoły: romański Św. Andrzeja (po 1086, wnętrze zbarokizowane w 1701); wczesnogotycki Franciszkanów (przed 1269, rozbudowany z klasztorem w 1. połowie XV w.); gotyckie bazyliki — kościół Mariacki (1355–97) ze słynnym ołtarzem głównym (ołtarz mariacki W. Stwosza), kościół Dominikanów z kaplicami późnorenesansowymi i barokowymi, Augustianów (Św. Katarzyny) i Kanoników Lateraneńskich (Bożego Ciała) na Kazimierzu; inne kościoły gotyckie, m.in. Św. Krzyża (XIV w.); kościoły barokowe: jezuicki Św.Św. Piotra i Pawła (1596–1619), Kamedułów na Bielanach (1605–30), Bernardynów (1670–80), Św. Anny (1689–1703), Misjonarzy (1719–28), Pijarów (1714–27) z rokokową fasadą (1795), Paulinów na Skałce, Trynitarzy (1752–58), wszystkie z bogatym wyposażeniem wnętrza; na Kazimierzu tzw. Stara Synagoga (XVI w.); mury miejskie z basztami przy Bramie Floriańskiej z początku XIV w., z późnogotyckimbarbakanem (1499); na Rynku wieża ratuszowa (przed 1383) i Sukiennice (1342–92) z renesansową attyką i neogotyckimi podcieniami z XIX w.; późnogotyckie Collegium Maius (Uniwersytet Jagielloński); liczne kamienice (XIV–XIX w.), pałace (XV–XVIII w.), m.in. Zbaraskich i Pod Krzysztofory. W końcu XIX i w 1. połowie XX w. wzniesiono gmachy, m.in.: Teatru im. J. Słowackiego (1891), Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych (1901), Starego Teatru (1906), Muzeum Techniczno-Przemysłowego (1908–13), Biblioteki Jagiellońskiej (przed 1939), Muzeum Narodowego (1939). Po 1945 odrodziło się życie artystyczne, zwłaszcza w dziedzinie malarstwa i rzeźby (m.in.: J. Puget, M. Jarema, B. Chromy, M. Kruczek, T. Kantor, Grupa Krakowska). Obiekty przemysłowe oraz masowe budownictwo mieszkalne realizowane po 1945 w pośpiechu i z lekceważeniem zasad urbanistyki wpłynęły niekorzystnie na wygląd miasta i stan zabytkowej architektury. W latach obowiązującego w sztuce socrealizmu powstała dzielnica Nowa Huta; po zwrocie ku nowoczesnym rozwiązaniom funkcjonalnym zbudowano kilka obiektów, m.in.: budynek Biprostalu (M. Wrześniak, P. Czapczyński), Szpital Dziecięcy w Prokocimiu (W. Poraj-Biernacki), zespół budynków AWF (L. Filar), a zwłaszcza kościoły w Nowej Hucie-Bieńczycach (1967–77, W. Pietrzyk) i w Mistrzejowicach (1976–83, J. Dutkiewicz).
Ślady osadnictwa na terenie obecnego Krakowa pochodzą z paleolitu i mezolitu. Od ok. 6 tysięcy lat miało tu miejsce osadnictwo stałe; kopiec Krakusa (VII w.); potężny gród na Wawelu (VIII–IX w.); miejski zespół osadniczy założony według legendy przez Kraka; wzmiankowany w 996. W X w. był to jeden z głównych ośrodków gospodarczych, politycznych, wojskowych i kulturalnych w Małopolsce; w końcu IX w. prawdopodobnie przejściowo uzależniony od państwa wielkomorawskiego, od ok. połowy X w. — od czeskich Przemyślidów; od końca X w. (prawdopodobnie od ok. 990) znajdował się w składzie państwa polskiego. Za panowania Kazimierza I Odnowiciela stanowił centrum państwa, od ok. 1040 był główną rezydencją władców i stolicą Polski oraz ważnym ośrodkiem religijnym. W 1241 został znacznie zniszczony przez najazd Tatarów, upamiętniony w podaniach (m.in. o św. Kindze) i zwyczajach (lajkonik, hejnał mariacki). Kraków miał prawa miejskie od 1257. W 1291 zagarnięty przez Wacława II czeskiego; w 1306 opanowany przez Władysława I Łokietka; w 1311 bunt mieszczan krakowskich, zainteresowanych połączeniem z Czechami, stłumiony przez Łokietka, miasto ukarane cofnięciem przywilejów. Od 1320 był miejscem koronacji królów polskich; od XIV w. ośrodkiem życia kulturalnego i naukowego. Kazimierz III Wielki założył obok Krakowa dwa konkurencyjne miasta — Kazimierz i Kleparz (obecnie dzielnice Krakowa), a w 1364 Akademię Krakowską. Miasto było ważnym ośrodkiem handlu międzynarodowego (członkiem Hanzy) i rzemiosł artystycznych; od 2. połowy XV w. głównym ośrodkiemdrukarskim i wydawniczym w Polsce. W XVI w. Kraków liczył ok. 20 tysięcy mieszkańców. W 2. połowie XVI w. nastąpiło zahamowanie rozwoju miasta (m.in. konflikty społeczne, zatargi religijne, stopniowy upadek uniwersytetu); w 1596 przeniesiono rezydencję królewską do Warszawy, która przejęła funkcje stołeczne. W 1655 Kraków został zdobyty, zniszczony i zrabowany przez Szwedów; w XVIII w. wielokrotnie niszczony przez najazdy, pożary, zarazy i kontrybucje. 24 III 1794 był miejscem ogłoszenia powstania kościuszkowskiego. W VI 1794 zajęty przez Prusaków; od 1795 pozostawał w zaborze austriackim, od 1809 w Księstwie Warszawskim; w latach 1815–46 był stolicą Wolnego Miasta Krakowa (Rzeczypospolitej Krakowskiej) i ośrodkiem społeczno-kulturalnym, a w 1846 ośrodkiem rewolucji krakowskiej. Po jej stłumieniu Kraków został wcielony do Austrii. W 2. połowie XIX w. był najważniejszym (oprócz Lwowa) ośrodkiem politycznym w zaborze austriackim, ogniskiem życia naukowego i kulturalnego.Miały w nim miejsce ruchy społeczno-ludowe i rewolucyjne. Natąpił wówczas rozwój gospodarczy i przestrzenny miasta. Na przełomie XIX i XX w. Kraków był stolicą Młodej Polski; podczas I wojny światowej miejscem organizowania Legionów Polskich. W okresie międzywojennym nastąpił znaczny rozwój terytorialny, Kraków stał się dużym centrum administracyjnym; obok Warszawy głównym ośrodkiem kultury i nauki; ośrodkiem ruchu socjalistycznego i konserwatywnego; jednym z ważniejszych ośrodków żydowskiego życia kulturalnego i politycznego; słaby rozwój przemysłu; w 1923 teren strajków i starć z policją. W okresie okupacji niemieckiej 1939–45 był siedzibą władz Generalnego Gubernatorstwa, w XI 1939 wywiezienie do obozu koncentracyjnego Sachsenhausen 184 profesorów i pracowników naukowych Uniwersytetu Jagiellońskiego (część z nich Niemcy zamordowali), liczne egzekucje w Krakowie i okolicy, obozy niemieckie Liban, Płaszów, więzienie Montelupich, w okresie 1941–43 getto (ok. 68 tysięcy osób); jeden z większych ośrodków konspiracji. 19 I 1945 wyzwolony bez zniszczeń; 3 V 1946 masowe demonstracje patriotyczne stłumione przy użyciu wojska. Po 1948 budowa Nowej Huty (uruchomienie kombinatu metalurgicznego w 1954).
zgłoś uwagę
Ilustracje
Kraków, Stare Miasto fot. L. Zielaskowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, Zamek Królewski na Wawelu fot. D. Raczko/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, klasztor i kościół Paulinów pw. Św. Michała Archanioła i Św. Stanisława fot. L. Zielaskowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, Wawel, widok od strony tzw. Kurzej Stopkifot. L. Wawrynkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, Sukiennice (z prawej widoczny budynek ratusza) fot. A. Szymański, L. Wawrynkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, kościół archiprezbiterialny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny fot. M. Król/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, zespół miejski fot. L. Zielaskowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, kościół Klarysek pw. Św. Andrzeja .fot. P. Jamski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, Akademia Ekonomiczna (R. Loegler, 1999)fot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wawel, Sala Poselska fot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków w XVI–XVII w. fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, Teatr im. Juliusza Słowackiego fot. M. Kowalewski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków — Mogiła, kościół i klasztor Cystersów pw. Najświętszej Marii Panny i Św. Wacława fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Instrumentarium Marcina Bylicy, Krakówfot. A. Szymański i L. Wawrynkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, Planty, pomnik Jadwigi i Jagiełły fot. M. Kowalewski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, oddział Banku Handlowego (DPJM, M. Dunikowski, A. Jasiński, J. Kutniowski, W. Miecznikowski, P. Uherek, 1997)fot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, katedra na Wawelu fot. M. Kowalewski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, Kopiec Krakusa fot. M. Kowalewski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, rynek fot. B. Kędzierzawska/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, gmach PKO fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, Sukiennice, 2. poł. XIV w.fot. M. Kowalewski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, Brama Floriańska fot. P. Jamski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, budynek Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” fot. S. Stachowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, Collegium Novum fot. S. Stachowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, dawna mykwa u zbiegu ulic Starowiślanej i Miodowej fot. P. Pencakowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, Dom pod Pajączkiem fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, kościół Św. Trójcy (bonifratrów) fot. P. Jamski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, kościół Św. Trójcy (dominikanów) fot. P. Jamski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, kościół Św. Anny (ołtarz), XVII/XVIII w.fot. D. Raczko/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, krypta Św. Leonarda w katedrze wawelskiej, X w. fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, Park Jordana fot. S. Stachowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, Planty (okolice Teatru im. J. Słowackiego)fot. S. Stachowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, Planty w okolicy Collegium Novum (S. Mucha, ok. 1935)fot. S. Stachowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, Planty — pomnik Mikołaja Kopernika fot. S. Stachowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, pomnik Henryka Jordana w Parku Jordanafot. S. Stachowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, pomnik Stalina i Lenina w Parku Strzeleckim, 1955fot. S. Stachowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, portal kościoła św. Anny fot. J. Wolski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, Skałka — zespół klasztorny Paulinów fot. B. Kędzierzawska/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, Teatr im. J. Słowackiego fot. P. Jamski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, ulica Floriańska fot. A. Szymański, L. Wawrynkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków w XV w. — drzeworyt z kroniki Hartmana Schedla z 1493fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, Wawel, renesansowe krużganki fot. J. Bielski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, wnętrze kościoła Mariackiego fot. P. Pencakowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków — Wola Justowska, pałac tzw. Willa Decjusza fot. P. Jamski /Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wawel, kominek w sali Pod Ptakami fot. M. Grychowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, wnętrze kościoła Św. Anny, fot. D. Raczko/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Taniec śmierci, malarz nieznany, lata 80. XVII w. — kościół Bernardynów w Krakowiefot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wyspiański Stanisław, klatka schodowa, w gmachu Towarzystwa Lekarskiego w Krakowie, ok. 1900fot. M. Kowalewski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Stwosz Wit, płyta nagrobna Kallimacha, odlew, warsztat Vischerów, 1496–1500, kościół Dominikanów w Krakowiefot. M. Kowalewski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Stwosz Wit, Ołtarz Mariacki, scena Zaśnięcia, 1477–1489 — Kościół Mariacki, Krakówfot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia