Kraków, katedra na Wawelu
rodzaj budowli — kościół
architekci — m.in. Franciszek Florentczyk, Bartolomeo Berrecci, Benedykt zw. Sandomierzaninem, Santi Gucci,
fundator/ inicjator budowy — Władysław I Łokietek, Kazimierz III Wielki
daty — 1320–64, XVI w., XVII w.
lokalizacja — Kraków, Wawel
Najcenniejszy obiekt sakralny na ziemiach polskich, łączący w sobie elementy wielu stylów i epok od XI do XX w.
Katedra na Wzgórzu Wawelskim powstała po erygowaniu na mocy postanowień Zjazdu Gnieźnieńskiego w 1000 r. Pierwsza kamienna katedra wybudowana za rządów Bolesława I Chrobrego otrzymała za patrona św. Wacława Przemyślidę, po matce krewnego pierwszego króla polskiego. Świątynia uległa zniszczeniu podczas najazdu księcia czeskiego Brzetysława (1038). Kolejny kościół postawił u schyłku XI w. książę Władysław Herman. Strawił ją pożar w 1305 r., a ocalałe fragmenty wykorzystano przy budowie trzeciej, obecnej z lat 1320–64, fundacji ostatnich dwóch Piastów — Władysława I Łokietka i Kazimierza III Wielkiego. Zachowała się romańska krypta Św. Leonarda w grobach królewskich i dolne kondygnacje Wieży Srebrnych Dzwonów.
Gotycka, trzecia katedra wawelska otrzymała formę trójnawowej bazyliki z transeptem i ambitem wokół prezbiterium. Z biegiem lat wokół ambitu i naw wyrósł wieniec około 20 kaplic grobowych monarchów, biskupów, najpotężniejszych rodów małopolskich. W następnych stuleciach gotyckie kaplice w większości ustąpiły miejsca renesansowym i barokowym mauzoleom. Katedra wawelska była przez cztery przeszło wieki (1320–1734) miejscem koronacji, ślubów oraz pogrzebów monarchów polskich i członków ich rodzin. Pierwsi koronowali się tu w 1320 r. Władysław I Łokietek i jego małżonka Jadwiga. On też jako pierwszy król polski spoczął w kryptach wawelskich. Jego piaskowcowy pomnik otwiera całą galerię znakomitych dzieł sztuki sepulkralnej. Różne fazy gotyku reprezentują marmurowe nagrobki Kazimierza III Wielkiego, Władysława II Jagiełły i Kazimierza IV Jagiellończyka — ten ostatni to praca Wita Stwosza.
W okresie renesansu powstała kaplica Zygmuntowska projektu florentczyka Bartolomeo Berrecciego (1519–31), okrzyknięta „perłą renesansu po tej stronie Alp”. Ta mała kwadratowa świątynka, przykryta półkolistą kopułą na ośmiobocznym bębnie, z bogatym programem ideowym dekoracji rzeźbiarskiej, a zwłaszcza jej marmurowe nagrobki Zygmunta I Starego i późniejszy Zygmunta II Augusta, wywarły olbrzymi wpływ na sztukę polską i znalazły wiele naśladownictw w ciągu następnych przeszło stu lat. W 1520 r. na wieży katedralnej zawisł największy polski dzwon — Zygmunta. Po potopie szwedzkim katedra otrzymała barokowy wystrój, m.in. srebrny relikwiarz św. Stanisława, spoczywającego w konfesji na skrzyżowaniu transeptu i nawy głównej, wykonany Piotra van der Rennena i innych augsburskich złotników (1669–71).
W XIX i XX w. w kryptach wawelskich spoczęli najwięksi Polacy — wodzowie (Tadeusz Kościuszko, książę Józef Poniatowski, marszałek Józef Piłsudski, generał Władysław Sikorski), poeci (Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki), duchowni (kardynał Adam Stefan Sapieha). W latach 1895–1910 katedrę poddano generalnej restauracji pod kierunkiem Stanisława Odrzywolskiego i Zygmunta Hendla. W nawie stanęły kolejne sarkofagi królewskie — Władysława III Warneńczyka i św. Jadwigi Królowej, której relikwie po wyniesieniu na ołtarze spoczywają u stóp tzw. Czarnego Krucyfiksu z XIV w., jednego ze skarbów świątyni.
Przygotował B. Kaczorowski
Ilustracje

Kraków, katedra na Wawelu fot. M. Kowalewski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Kraków, Dzwon „Zygmunt”, Wawelfot. D. Raczko/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Rękojeść Szczerbca — Skarbiec Koronny na Wawelufot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Kazimierz Jagiellończyk, nagrobekfot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Nagrobek Kazimierza III Wielkiego, katedra na Wawelu, Krakówfot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Włócznia św. Maurycego, dar Ottona III dla Bolesława I Chrobrego – skarbiec katedry na Wawelu, Krakówfot. J. Morek/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Mistrz Chórów, kwatera środkowa tryptyku Trójcy Świętej, 1467 — Kaplica Świętokrzyska w katedrze na Wawelu, Kraków fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Kraków, krypta Św. Leonarda w katedrze wawelskiej, X w. fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Wawel, nagrobek Zygmunta II Augusta w Kaplicy Zygmuntowskiej przy katedrze na Wawelu w Krakowie fot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Infuła świętego Stanisława, poł. XIII w — katedra na Wawelufot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Marciniec Marcin: relikwiarz na głowę św. Stanisława, 1504 — Skarbiec Katedralny na Wawelu, Kraków fot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Relikwiarz św. Stanisława ze Szczepanowa w katedrze na Wawelu, 1669–71 fot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Gucci Santi, nagrobek Stefana Batorego w katedrze na Wawelu, 1595 fot. T. Żółtowska-Huszcza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Kielich szklany z ok. 1000 w oprawie z początku XV w. — katedra na Wawelu, Kraków fot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Relikwiarz św. Floriana, patrona Polski, XIV w. — katedra na Wawelu w Krakowie fot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Dzwon Głownik z katedry na Wawelu fot. D. Raczko/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Gucci Santi, nagrobek Zygmunta II Augusta w katedrze na Wawelu fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Bierpfaff Johann Christian, fragment trumny króla Władysława IV Wazy, ok. 1648 — katedra na Wawelu, Kraków fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Wawel, rotunda św. Feliksa i Adaukta, rekonstrukcja, X/XI w.fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Matejko Jan, freski w katedrze na Wawelu przedstawiające w sposób alegoryczny znane postaci z historii Polski (m.in. P. Skargę, T. Kościuszkę, polskich władców, M. Kopernika, A. Mickiewicza pod opieką aniołów)fot. T. Żółtowska-Huszcza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Władysław I Łokietek, nagrobek fot. M. Grychowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Stwosz Wit, nagrobek Kazimierza IV Jagiellończyka na Wawelu fot. M. Grychowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Michałowicz z Urzędowa Jan, nagrobek biskupa Filipa Padniewskiego w katedrze na Wawelufot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Władysław I Łokietek, fragment nagrobka w katedrze na Wawelufot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Gucci Santi, nagrobek Anny Jagiellonki w katedrze na Wawelu fot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Wawel, Krypta Św. Leonarda fot. M. Grychowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN