Kraków, katedra na Wawelu

fot. M. Kowalewski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Kraków, katedra na Wawelu

rodzaj budowli — kościół

architekci — m.in. Franciszek Florentczyk, Bartolomeo Berrecci, Benedykt zw. Sandomierzaninem, Santi Gucci,

fundator/ inicjator budowy — Władysław I Łokietek, Kazimierz III Wielki

daty — 1320–64, XVI w., XVII w.

lokalizacja — Kraków, Wawel

Najcenniejszy obiekt sakralny na ziemiach polskich, łączący w sobie elementy wielu stylów i epok od XI do XX w.

Katedra na Wzgórzu Wawelskim powstała po erygowaniu na mocy postanowień Zjazdu Gnieźnieńskiego w 1000 r. Pierwsza kamienna katedra wybudowana za rządów Bolesława I Chrobrego otrzymała za patrona św. Wacława Przemyślidę, po matce krewnego pierwszego króla polskiego. Świątynia uległa zniszczeniu podczas najazdu księcia czeskiego Brzetysława (1038). Kolejny kościół postawił u schyłku XI w. książę Władysław Herman. Strawił ją pożar w 1305 r., a ocalałe fragmenty wykorzystano przy budowie trzeciej, obecnej z lat 1320–64, fundacji ostatnich dwóch Piastów — Władysława I Łokietka i Kazimierza III Wielkiego. Zachowała się romańska krypta Św. Leonarda w grobach królewskich i dolne kondygnacje Wieży Srebrnych Dzwonów.

Gotycka, trzecia katedra wawelska otrzymała formę trójnawowej bazyliki z transeptem i ambitem wokół prezbiterium. Z biegiem lat wokół ambitu i naw wyrósł wieniec około 20 kaplic grobowych monarchów, biskupów, najpotężniejszych rodów małopolskich. W następnych stuleciach gotyckie kaplice w większości ustąpiły miejsca renesansowym i barokowym mauzoleom. Katedra wawelska była przez cztery przeszło wieki (1320–1734) miejscem koronacji, ślubów oraz pogrzebów monarchów polskich i członków ich rodzin. Pierwsi koronowali się tu w 1320 r. Władysław I Łokietek i jego małżonka Jadwiga. On też jako pierwszy król polski spoczął w kryptach wawelskich. Jego piaskowcowy pomnik otwiera całą galerię znakomitych dzieł sztuki sepulkralnej. Różne fazy gotyku reprezentują marmurowe nagrobki Kazimierza III Wielkiego, Władysława II Jagiełły i Kazimierza IV Jagiellończyka — ten ostatni to praca Wita Stwosza.

W okresie renesansu powstała kaplica Zygmuntowska projektu florentczyka Bartolomeo Berrecciego (1519–31), okrzyknięta „perłą renesansu po tej stronie Alp”. Ta mała kwadratowa świątynka, przykryta półkolistą kopułą na ośmiobocznym bębnie, z bogatym programem ideowym dekoracji rzeźbiarskiej, a zwłaszcza jej marmurowe nagrobki Zygmunta I Starego i późniejszy Zygmunta II Augusta, wywarły olbrzymi wpływ na sztukę polską i znalazły wiele naśladownictw w ciągu następnych przeszło stu lat. W 1520 r. na wieży katedralnej zawisł największy polski dzwon — Zygmunta. Po potopie szwedzkim katedra otrzymała barokowy wystrój, m.in. srebrny relikwiarz św. Stanisława, spoczywającego w konfesji na skrzyżowaniu transeptu i nawy głównej, wykonany Piotra van der Rennena i innych augsburskich złotników (1669–71).

W XIX i XX w. w kryptach wawelskich spoczęli najwięksi Polacy — wodzowie (Tadeusz Kościuszko, książę Józef Poniatowski, marszałek Józef Piłsudski, generał Władysław Sikorski), poeci (Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki), duchowni (kardynał Adam Stefan Sapieha). W latach 1895–1910 katedrę poddano generalnej restauracji pod kierunkiem Stanisława Odrzywolskiego i Zygmunta Hendla. W nawie stanęły kolejne sarkofagi królewskie — Władysława III Warneńczyka i św. Jadwigi Królowej, której relikwie po wyniesieniu na ołtarze spoczywają u stóp tzw. Czarnego Krucyfiksu z XIV w., jednego ze skarbów świątyni.

Przygotował B. Kaczorowski

Kraków, katedra na Wawelu

Kraków, Dzwon „Zygmunt”, Wawel

Rękojeść Szczerbca — Skarbiec Koronny na Wawelu

Władysław I Łokietek

Władysław II Jagiełło

Władysław III Warneńczyk

Kazimierz Jagiellończyk, nagrobek

Nagrobek Kazimierza III Wielkiego, katedra na Wawelu, Kraków

Włócznia św. Maurycego, dar Ottona III dla Bolesława I Chrobrego – skarbiec katedry na Wawelu, Kraków

Mistrz Chórów, kwatera środkowa tryptyku Trójcy Świętej, 1467 — Kaplica Świętokrzyska w katedrze na Wawelu, Kraków

Kraków, krypta Św. Leonarda w katedrze wawelskiej, X w.

Wawel, nagrobek Zygmunta II Augusta w Kaplicy Zygmuntowskiej przy katedrze na Wawelu w Krakowie

Infuła świętego Stanisława, poł. XIII w — katedra na Wawelu

Marciniec Marcin: relikwiarz na głowę św. Stanisława, 1504 — Skarbiec Katedralny na Wawelu, Kraków

Relikwiarz św. Stanisława ze Szczepanowa w katedrze na Wawelu, 1669–71

Gucci Santi, nagrobek Stefana Batorego w katedrze na Wawelu, 1595

Kielich szklany z ok. 1000 w oprawie z początku XV w. — katedra na Wawelu, Kraków

Relikwiarz św. Floriana, patrona Polski, XIV w. — katedra na Wawelu w Krakowie

Dzwon Głownik z katedry na Wawelu

Gucci Santi, nagrobek Zygmunta II Augusta w katedrze na Wawelu

Bierpfaff Johann Christian, fragment trumny króla Władysława IV Wazy, ok. 1648 — katedra na Wawelu, Kraków

Wawel, rotunda św. Feliksa i Adaukta, rekonstrukcja, X/XI w.

Matejko Jan, freski w katedrze na Wawelu przedstawiające w sposób alegoryczny znane postaci z historii Polski (m.in. P. Skargę, T. Kościuszkę, polskich władców, M. Kopernika, A. Mickiewicza pod opieką aniołów)

Władysław I Łokietek, nagrobek

Stwosz Wit, nagrobek Kazimierza IV Jagiellończyka na Wawelu

Michałowicz z Urzędowa Jan, nagrobek biskupa Filipa Padniewskiego w katedrze na Wawelu

Władysław I Łokietek, fragment nagrobka w katedrze na Wawelu

Gucci Santi, nagrobek Anny Jagiellonki w katedrze na Wawelu

Wawel, Krypta Św. Leonarda

Padovano Giovanni Maria, nagrobek prymasa Piotra Gamrata w katedrze na Wawelu w Krakowie

Szczerbiec, rękojeść