Kazimierz III Wielki
 
Encyklopedia PWN
Kazimierz III Wielki, z dyn. Piastów, ur. 30 IV 1310, zm. 5 XI 1370, Kraków,
król Polski.
Kalendarium
Urodził się 30 IV 1310. Był synem Władysława I Łokietka i Jadwigi, córki Bolesława Pobożnego. Miał braci: Stefana i Władysława, oraz 3 siostry: Kunegundę, Jadwigę i Elżbietę. Po śmierci braci został jedynym następcą swego ojca. W 1325 zawarł małżeństwo z Aldoną, córką Giedymina; 1329 przebywał na Węgrzech na dworze swej siostry Elżbiety Łokietkówny (poślubionej Karolowi Robertowi). Po powrocie do kraju został 1331 z woli ojca namiestnikiem w Wielkopolsce, na Kujawach i w ziemi sieradzkiej, co mogło być traktowane jako przygotowanie do sprawowania samodzielnych rządów w kraju. Niechętna Kazimierzowi propaganda krzyżacka oskarżała go o ucieczkę z pola bitwy pod Płowcami 1331, być może jednak nie wziął udziału w walce na polecenie ojca. Po jego śmierci został koronowany 25 IV 1333 w katedrze na Wawelu.
Stosunki z sąsiadami
W początkowym okresie rządów Kazimierz, opierając się na doradcach swego ojca, usiłował doprowadzić do uregulowania stosunków z najbliższymi sąsiadami i wyprowadzić państwo z izolacji politycznej, w której znalazło się w ostatnich latach życia Łokietka (odziedziczył po nim jedynie dobre stosunki z węgierskimi Andegawenami). Niezwłocznie przedłużył rozejm z Krzyżakami i nawiązał kontakty dyplomatyczne z margrabią brandenburskim; na zjeździe w Wyszehradzie (XI 1335), gdzie królowie Czech i Węgier rozstrzygnęli niekorzystnie dla Polski spór z zakonem krzyżackim, wykupił od Jana Luksemburskiego tytuł króla Polski (z którym wiązały się pretensje króla czeskiego do Wielkopolski); 1339 zobowiązał się, że nie naruszy praw zwierzchnich Luksemburgów do księstw śląskich i Mazowsza; 1338 uzyskał od Bolesława Jerzego II Trojdenowica prawa sukcesyjne na Rusi Halicko-Włodzimierskiej. Po rokowaniach inowrocławskich (1337) i procesie wytoczonym 1339 Krzyżakom przed papieskim trybunałem, zaangażowany w sprawy ruskie, zawarł pokój kaliski 1343 z Zakonem, w którym uznał jego prawa do posiadania Pomorza i ziemi chełmińskiej, odzyskując w zamian Kujawy i ziemię dobrzyńską.
Wyprawy na Ruś
W 1340, po śmierci Bolesława Jerzego, Kazimierz wyprawił się na Ruś i zajął Lwów; ekspedycja ta odbyła się zapewne za zgodą i wiedzą Węgier, których władcy rościli sobie również pretensje do księstwa halickiego. Odtąd polska polityka na Rusi została powiązana z problemem następstwa tronu w Polsce — w zamian za węgierską pomoc Kazimierz godził się na andegaweńską sukcesję po jego śmierci bez męskiego następcy (przewidywano możliwość wykupienia Rusi przez Węgry, gdyby król doczekał się narodzin syna). Umacnianie się wpływów polskich na Rusi doprowadziło do długotrwałych wojen z Wielkim Księstwem Litewskim (głównie z księciem Lubartem), które rozpoczęło ekspansję na południe i zamierzało włączyć do swego państwa Ruś Włodzimierską; już 1340 Kazimierz opanował ziemię sanocką i część przemyskiej, 1352 — resztę przemyskiej i ziemię halicką; później jako lenno podporządkował sobie Podole i zachodnią część Wołynia; dopiero 1366 udało mu się zawrzeć układ z książętami litewskimi, dzięki któremu dokonano podziału wpływów na Rusi. Zaangażowanie na Rusi determinowało również poczynania króla na arenie międzynarodowej; 1341 podczas wizyty w Pradze zawarł sojusz z Luksemburgami; kilka lat później podobny układ podpisał z Wittelsbachami, co spowodowało pogorszenie stosunków z Czechami i doprowadziło 1345 do wojny; zakończyła się ona traktatem namysłowskim (namysłowski pokój 1348), w którym odnowiono dawny sojusz, a Kazimierz ponownie uznał zwierzchność czeską na Śląsku (z wyjątkiem zaprzyjaźnionego z Polską księstwa świdnicko-jaworskiego); 1343 zawarł przymierze z książętami wołogoskimi, które umocnił małżeństwem swojej córki Elżbiety z księciem Bogusławem V (z tego związku urodził się książe słupski Kazimierz IV, zw. Kaźkiem).
Polityka zagraniczna
Od połowy lat 50. król polski uzyskał dużą samodzielność w polityce zagranicznej, stając się ważnym partnerem w środkowoeuropejskich grach dyplomatycznych. W 1363 wydał swą wnuczkę za cesarza Karola IV, a w rok później doprowadził jako arbiter do zażegnania konfliktu dynastycznego między Luksemburgami a Andegawenami, ogłaszając wyrok na zjeździe krakowskim 1364. W ciągu całego panowania Kazimierz Wielki dążył do powiększenia terytorium państwa i rozszerzenia swych wpływów: 1351 przyjął hołd lenny księcia mazowieckiego z Płocka, 1366 jego lennikami zostali książęta litewscy, których osadził na Rusi Włodzimierskiej, 1365 przyjął również hołd lenny panów von Osten z Santoka i Drezdenka, 1368 objął Drahim (Stare Drawsko) i Czaplinek z okręgami, a także ziemię wałecką.
W okresie rządów Kazimierza terytorium państwa polskiego powiększyło się z ok. 106 tysięcy do ok. 270 tysięcy km2; dominowała Małopolska, a małopolscy możni zajmowali większość najwyższych urzędów państwowych; administracja terenowa coraz wyraźniej przechodziła w ręce królestwa starostów, postępowało ograniczanie wpływów wojewodów i kasztelanów. W kraju istniały 2 główne ugrupowania polityczne, zwolenników zacieśniania związków z Andegawenami oraz — zyskujące na znaczeniu od lat 50. — stronnictwo dworskie, popierające politykę proluksemburską. Przewaga Małopolan, a zwłaszcza zdarzające się nadużycia starostów królewskich, stały się powodem powstania opozycji w Wielkopolsce, czego szczególnie ostrym przejawem była 1352–54 konfederacja Macieja Borkowica.
Polityka wewnętrzna — modernizacja i przebudowa państwa
W polityce wewnętrznej król kontynuował proces przebudowy i modernizacji państwa zapoczątkowany przez Łokietka. Uporządkował domenę królewską, inicjował i popierał lokacje miast i wsi na prawie niemieckim (szacunkowo lokacja ok. 100 miast), co zaktywizowało rozwój rzemiosła i handlu; popierał rozwój handlu międzynarodowego, czyniąc z Krakowa ważny ośrodek wymiany towarowej; uregulował status żup solnych, nadając im nowoczesną ordynację górniczą (1368) i czyniąc zeń dochodowe przedsiębiorstwo państwowe; zainicjował reformę monetarną w państwie; w 2 odrębnych statutach (statuty Kazimierza Wielkiego) skodyfikował prawo ziemskie oraz zreorganizował sądownictwo, powołując 1356 sąd najwyższy prawa niemieckiego na zamku krakowskim. Wewnętrzna polityka Kazimierza Wielkiego przyniosła wyraźny wzrost jego realnej władzy, a także autorytetu i prestiżu; sprzyjał temu mecenat królewski i liczne fundacje, a zwłaszcza podjęte 1363 starania o powołanie do życia uniwersytetu w Krakowie, które zakończyły się sukcesem 1364; w dokumencie fundacyjnym nie tylko uposażył uczelnię, ale określił jej kształt organizacyjny, nawiązując do wzorów uniwersyteckich w Bolonii i uniwersytetu w Padwie.
Małżeństwa Kazimierza
Był czterokrotnie żonaty. Po śmierci (1339) pierwszej litewskiej małżonki poślubił (1342) Adelajdę, córkę landgrafa heskiego, Henryka II Żelaznego; po kilkunastu latach ją oddalił i 1356 zawarł morganatyczne małżeństwo z Krystyną Rokiczańską, wdową po rajcy praskim (wkrótce oddalona); po raz czwarty ożenił się 1365 z księżną żagańską, Jadwigą, mimo że nie miał unieważnienia małżeństwa z Adelajdą, a między nim i Jadwigą zachodził niedozwolony przez prawo stopień pokrewieństwa. Wobec braku syna ok. 1369 adoptował swego wnuka, księcia słupskiego, Kazimierza, a w testamencie zapisał mu swoje ziemie dziedziczne. Zmarł 5 XI 1370 na zapalenie płuc i został pochowany w prawej nawie katedry na Wawelu.
W historiografii jest uważany za jednego z najwybitniejszych władców Polski.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Nagrobek Kazimierza III Wielkiego, katedra na Wawelu, Krakówfot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wiec prawodawczy, miniatura w Kodeksie Świętosława, 1450 fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Grosz srebrny Kazimierza III Wielkiego (rewers)fot. M. Studnicki/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Grosz srebrny Kazimierza III Wielkiego (awers)fot. M. Studnicki/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Insygnia królewskie Kazimierza III Wielkiego (kopie grobowe) — Skarbiec Katedry Krakowskiejfot. M. Studnicki/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Lanckorona, ruiny zamku królewskiego fot. P. Jamski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kazimierz III Wielki fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia