Kafka Franz

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Kafka Franz , ur. 3 VII 1883, Praga, zm. 3 VI 1924, Kierling,

pisarz austriacki.

Urodził się 3 VII 1883 w Pradze. Pochodził z rodziny żydowskiej osiadłej w Czechach; studiował germanistykę, później prawo; pracował w towarzystwie ubezpieczeniowym. Postać wszechmocnego ojca, poczucie izolacji w czeskojęzycznym środowisku praskim niechętnie odnoszącym się do Niemców, narastające nastroje antysemickie społeczności niemieckiej oraz postępująca choroba (gruźlica krtani) zdeterminowały twórczość niedocenianego za życia pisarza. Kafka uczestniczył w spotkaniach dyskusyjnych przedstawicieli praskiej i wiedeńskiej inteligencji, przede wszystkim pochodzenia żydowskiego, znanych jako tzw. Krąg Praski (Prager Kreis). Zmarł 3 VI 1924 w Kierlingu. Przed śmiercią polecił spalić swoją spuściznę (za życia opublikował nieliczne utwory); wykonawca testamentu, M. Brod, wydawca i biograf pisarza, nie zastosował się do tego żądania. Franz Kafka uprawiał swoistą grę z czytelnikiem, zmuszając go do permanentnego uzupełniania luk w obrazie świata przedstawianego w poszczególnych utworach. W swej wieloznacznej prozie, dopuszczającej różnorodne interpretacje, stworzył specyficznego bohatera literackiego ujawniającego kompleks upośledzeń współczesnego człowieka, nieprzystosowanego do uczestnictwa w procesach społecznych, które wymykają się jego intelektualnej kontroli.

Sytuacja kafkowska

W parabolicznych powieściach i opowiadaniach pisarzowi udało się oddać stan zagubienia i bezsilności jednostki wobec mechanizmów władzy pozbawionych wszelkiego racjonalizmu (tzw. sytuacja kafkowska). Kluczem do zrozumienia ezoterycznego dzieła Kafki jest List do ojca (1919, wydanie polskie 1979), autobiograficzna proza, pozwalająca na zgłębienie przyczyn utrzymującego się do końca życia lęku przed ojcem, oraz listy do kobiet jego życia: M. Jesenskiej (Listy do Mileny 1952, wydanie polskie 1959) i F. Bauer (Listy do Felicji 1967, wydanie polskie 1976). Jego lęki i poczucie winy znalazły wyraz w opowiadaniu Wyrok (1916, wydanie polskie 1957), w którym motorem szczątkowej akcji jest konflikt między synem a ojcem; tragizm postaci syna wynika z niemożności pogodzenia działalności artystycznej (pisarstwa) z codziennością mieszczańskiej egzystencji. Nieprzystosowanym okazuje się też bohater powieści Ameryka (1913, wydanie polskie 1967) Karl Rossmann; jego młodzieńcza naiwność i wrażliwość nie pozwalają na wykorzystanie rzekomo nieograniczonych możliwości Nowego Świata; pisarz zajmuje krytyczne stanowisko wobec fali emigracyjnej Żydów wschodnioeuropejskich na przełomie wieków. W opowiadaniu Przemiana (1916, wydanie polskie 1961) ukazuje skutki wyrwania się jednostki z życiowych schematów; jego bohater, Gregor Samsa, daremnie protestuje przeciwko narzucaniu mu określonych ról społecznych; próba podjęcia przez niego nowego życia kończy się niepowodzeniem.

Problem winy i kary

Problem winy i kary pojawiający się w przypowieściowej noweli Kolonia karna (1919, wydanie polskie 1995) najdoskonalsze odzwierciedlenie znalazł w powieści Proces (1925, przekład polski B. Schulza 1936), która przyniosła pisarzowi spóźnioną sławę. Bohater powieści, Józef K., w rozlicznych interpretacjach — metafizycznych, religijnych, psychoanalitycznych — jest uznawany za archetyp uczestnika czy raczej przedmiotu procesów modernizacyjnych XX w. Postawiony w stan oskarżenia z bliżej nieokreślonych powodów, próbuje dotrzeć do istoty prawa i wymiaru sprawiedliwości; w tym celu „inscenizuje” swoiste postępowanie sądowe skierowane na doszukiwanie się w swoim zachowaniu i osobowości przesłanek winy. Hermetyczność prozy Kafki ujawnia się ze zdwojoną siłą w powieści Zamek (1926, wydanie polskie 1958). Jej protagonista, postać poszukująca — Boga, ale i dróg wyrwania się z egzystencjalnej próżni — usiłuje zgłębić istotę tajemniczego zamku, do którego dotarcie okazuje się niemożliwe. Postępujące zmęczenie jest — tak jak w innych utworach Kafki — zwiastunem porażki bohatera, konfrontowanego z rozlicznymi przeszkodami, zakazami i niezrozumiałymi dlań faktami.

Opowiadania

Wśród opowiadań, w których występują myślące i mówiące postaci zwierzęce, największe uznanie zyskały Dociekania psa (1931, wydanie polskie 1988); rozważaniom o poszukiwaniu prawdy, wyższych form wolności, sceptycyzmowi wobec metod badawczych różnych nauk towarzyszy tu próba zajęcia stanowiska wobec kondycji Żydów w świecie. Interpretację dokonań literackich pisarza ułatwia lektura Dzienników 1910–1923 (1954, wydanie polskie 1961).