Józef II

fot. T. Żółtowska-Huszcza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Józef II, z dynastii habsbursko-lotaryńskiej, ur. 13 III 1741, Wiedeń, zm. 20 III 1790, tamże,

król rzymski, cesarz rzymsko-niemiecki.

Urodził się 13 III 1741 w Wiedniu. Syn cesarza Franciszka I i cesarzowej Marii Teresy, z którą był współregentem; matka zachowała aż do swojej śmierci (1780) zasadniczy wpływ na bieg spraw państwowych. Józef był dwukrotnie żonaty: z Izabelą ksężną Parmy (1760–63), a po jej śmierci z Marią Józefą, księżniczką bawarską, która zmarła 1767, także nie pozostawiając potomka.

Polityka centralizacji i germanizacji

Był obdarzony dużymi zdolnościami politycznymi i organizacyjnymi, zaznajomiony ze sprawami polityki, ekonomii i wojska, sprawował władzę w duchu oświeconego absolutyzmu, wykazując ambicje zreformowania państwa i powiększenia potęgi Habsburgów, powetowania utraty Śląska (1742) oraz dalszej ekspansji. Już pod rządami Marii Teresy brał aktywny udział w działaniach dyplomatycznych Austrii, m.in. wywarł decydujący wpływ na zwiększenie roli Austrii w I rozbiorze Polski (1772), a także na politykę wobec Turcji; był inspiratorem (wywołanej przez pretensję austriacką), wojny o sukcesję bawarską 1778–79, która nie przyniosła zwycięstwa. Dynamizm koncepcji, doktrynerstwo poglądów, jak i chęć szybkiej ich realizacji były przyczyną konfliktów między Józefem a Marią Teresą; gdy po jej śmierci 1780 przejął pełnię władzy, rozpoczął okres gorączkowych reform, które dotyczyły niemal wszystkich dziedzin życia. Dążył przede wszystkim do przekształcenia monarchii w jednolite, scentralizowane państwo i do unifikacji różnorodnych terytoriów monarchii habsburskiej. Wraz z łamaniem przywilejów stanowych, korporacyjnych, łamał także prawa i przywileje poszczególnych terytoriów, wprowadzając wszędzie język niemiecki (edykt językowy 1784), zlikwidował m.in. odrębność ustroju Węgier. Polityka centralizacji i germanizacji budziła opory na terytoriach o własnym poczuciu odrębności narodowej (austriackie Niderlandy, Węgry, polska Galicja, Czechy).

Reformy wewnętrzne — józefinizm

Reforma sądów za jego panowania wprowadziła jednolitą organizację sądownictwa w monarchii; 1781 ogłoszono kodeks procedury cywilnej, a 1787 kodeks karny zwany Józefina, uważany za najnowocześniejszy w ówczesnej Europie, znosił m.in. w postępowaniu zwyczajnym karę śmierci. Józef realizował konsekwentnie, zapoczątkowaną za Marii Teresy, politykę podporządkowania państwu Kościoła katolickiego (józefinizm); znacznie ograniczył prawa i przywileje Kościoła, zwłaszcza uprawnienia papieża, podporządkowując w dużym stopniu kler państwu; przeprowadził sekularyzację znacznej części dóbr kościelnych i klasztornych, zlikwidował liczne klasztory w posiadłościach habsburskich. W 1781 wydał edykt tolerancyjny. Reforma oświaty miała głównie na celu uczynienie z niej monopolu państwa i ograniczenie tym dodatkowo wpływów Kościoła katolickiego. Józef kontynuował także politykę aktywnej ingerencji państwa w sprawy gospodarcze, reprezentując doktrynę merkantylizmu, popierając rozwój handlu, przemysłu, rolnictwa; reformy w tym zakresie przyspieszyły rozwój kapitalizmu w Austrii, otworzyły nowe możliwości mieszczaństwu, nie naruszyły jednak podstaw ustroju feudalnego; 1781 zniósł poddaństwo osobiste chłopów, utrzymując tzw. umiarkowane, i ograniczył prawa sądowe szlachty; 1789 wprowadził nowy system podatkowy dla chłopów i oczynszowanie ich ziemi przy zniesieniu pańszczyzny od 1791, jednocześnie zwiększył obciążenia podatkowe klas uprzywilejowanych; wywołało to powszechny sprzeciw szlachty.

Upadek reform

Józef łamał opory metodami bezwzględnymi, rozbudował system policyjno-szpiegowski. Niepowodzenia w wojnie z Turcją (1788–91) przypieczętowały upadek reform Józefa. Nieliczenie się z nastrojami społecznymi, nadmierny centralizm rządzenia oparty na wszechwładnej biurokracji, pośpiech przy ich wprowadzaniu zaważył na ich niepowodzeniu. Reformy Józefa spotkały zdecydowany opór, zwłaszcza na Węgrzech (1787–89) i w Niderlandach austriackich. Przed śmiercią odwołał część z nich, wiele innych zniósł następca, Leopold II. Józef zmarł 20 III 1790 w Wiedniu.