Ibsen Henryk
 
Encyklopedia PWN
Ibsen Henryk Wymowa, ur. 20 III 1828, Skien, zm. 23 V 1906, Christiania (ob. Oslo),
dramatopisarz norweski.
Kalendarium
Urodził się 20 III 1828 w Skien. Wcześnie podjął pracę jako pomocnik aptekarza w Grimstad, przygotowując się jednocześnie do matury i pisząc dramat Catilina [‘Katylina’] (1850), wydany pod pseudonimem Brynjolf Bjarme. W 1850 przeniósł się do Christianii, gdzie rozpoczął studia medyczne (których nie ukończył) i w teatrze wystawił jednoaktówkę o tematyce historycznej Grób Hunów; w radykalnych pismach publikował wiersze, rysunki i recenzje.
Wczesne dramaty
W 1851–56 pisał dla teatru w Bergen, m.in.: dramaty liryczne Sancthansnatten [‘noc świętojańska’] (1852) i Uroczystość na Solhaugu (1856, wydanie polskie 1926), dramaty historyczne Pani zamku Ostrot (1857, wydanie polskie 1905) i Olaf Liljekrans (1857 — utwory zwane ludowymi ze względu na nawiązania do stylistyki średniowiecznych ballad i skandynawskich podań). W 1857 objął dyrekcję artystyczną teatru w Christianii. Rezultatem koncentracji na tematyce historycznej była sceniczna wersja sagi Rycerze Północy (1858, wydanie polskie 1902). Wierszowana Komedia miłości (1862, wydanie polskie 1913), pierwsza sztuka współczesna Ibsena o gorzkim wydźwięku społecznym, nie zyskała przychylności, co być może wpłynęło na powrót pisarza do tematyki historycznej w Pretendentach do tronu (1863, wydanie polskie 1911), dramacie przełomowym w jego twórczości. Entuzjastyczne przyjęcie dramatu pomogło autorowi w otrzymaniu stypendium, dzięki któremu 1864 wyjechał i pozostawał poza krajem 27 lat. Początkowo mieszkał w Rzymie, gdzie powstały poematy dramatyczne: Brand (1866, wystawienie 1885, wydanie polskie 1903) i Peer Gynt (1867, wystawienie 1876, wydanie polskie 1910). W Brandzie przedstawił człowieka bezkompromisowego, którego szlachetna w intencjach filozofia „wszystko albo nic” przeradza się w doktrynerstwo; w opartym na motywach norweskich baśni utworze Peer Gynt przedstawił skrajnego indywidualistę, którego postawa przeradza się w cyniczny egoizm. Dzięki powodzeniu tych dramatów autor otrzymał dożywotnią państwową pensję. W 1868–75 mieszkał w Dreźnie, następnie w Monachium. Zmarł 23 V 1906 w Christianii (obecnie Oslo).
Przełom modernistyczny
W Związku młodzieży (1869, wydanie polskie 1905), współczesnej satyrze na polityczny oportunizm i dyletanctwo, pokusił się o realistyczny dialog prozą, zapoczątkowując nową tradycję we współczesnym dramacie norweskim i współtworząc tzw. modernistyczny przełom w literaturze, która odtąd miała koncentrować się na krytycznym opisie rzeczywistości. W Podporach społeczeństwa (1877, wydanie polskie 1899) obnażył złudną przyzwoitość mieszczańską; przeobrażenia społeczne zmieniające wizerunek rodziny znalazły wyraz w Norze (1879, wydanie polskie 1882) i Upiorach (1881, wydanie polskie 1891). Dramat o Norze, która z żony traktowanej jak lalka przeistacza się w kobietę świadomą swoich praw, odnosił sukcesy na wszystkich ważnych scenach Skandynawii. Upiory, stawiające tezę o dziedziczeniu patologicznych skłonności, spotkały się z oburzeniem, na co autor zareagował sztuką Wróg ludu (1882, wydanie polskie 1891). W Dzikiej kaczce (1884, wydanie polskie 1897 pt. Cyranka) dramat rodzinny wykracza poza realistyczne ramy, zbliża się do uniwersalizmu klasycznej tragedii.
Prekursor Freuda — Kobieta z morza
Podobnie jest w sztukach późniejszych, pokrewnych europejskiemu symbolizmowi: Rosmersholm (1886, wydanie polskie 1898) i Kobieta z morza (1888, wydanie polskie 1899 pt. Kobieta morska); niepozbawione pierwiastków mistycznych, zawierają pogłębioną charakterystykę psychologiczną postaci, wyprzedzającą dokonania Z. Freuda i psychoanalizy. Temat małżeństwa opartego na konwenansie wraca w Heddzie Gabler (1890, wydanie polskie 1899). Ostatnie dramaty Henryka Ibsena są mniej nośne scenicznie niż poprzednie: Budowniczy Solness (1892, wydanie polskie 1893), Mały Eyolf (1894, wydanie polskie 1899), Johan Gabriel Borkman (1896, wydanie polskie 1899) i Gdy wstaniemy z martwych (1899, wydanie polskie 1900), oscylują wokół problemów twórczości, małżeństwa, artyzmu.
Dorobek dramatopisarski Ibsena obejmuje: dramaty młodzieńcze wyrastające z tradycji romantycznej i nordyckiej; dramaty historyczne nawiązujące do kronik królewskich W. Szekspira; dramaty współczesne czerpiące ze wzorów dramaturgii francuskiej i la piece bien faite, którą Ibsen udoskonalił, stając się najwybitniejszym twórcą realizmu psychologicznego i mistrzem techniki retrospektywnej. Żaden inny dramatopisarz skandynawski nie wywarł tak silnego wpływu na rozwój teatru współczesnego. W Polsce 1875–1968 ukazało się kilkadziesiąt przekładów dzieł Ibsena.
Bibliografia
Wybór dramatów, oprac. i przekł. W. Marrené, Warszawa 1899;
Dramaty, przekł. W. Lewik, J. Frühling, C. Wojewoda, J. Giebułtowicz, Warszawa 1956 (wyd. rozszerz. 1958);
Wybór dramatów, wstęp i oprac. O. Dobijanka-Witczakowa, przekł. J. Frühling, J. Giebułtowicz, Wrocław 1983.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Ibsen Henryk, karykatura fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia