Hegel Georg Wilhelm Friedrich

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Hegel Georg Wilhelm Friedrich, ur. 27 VIII 1770, Stuttgart, zm. 14 XI 1831, Berlin,

filozof niemiecki, jeden z twórców klasycznej idealistycznej filozofii niemieckiej.

Urodził się 27 VIII 1770 w Stuttgarcie. W 1788–93 studiował filozofię i teologię na uniwersytecie w Tybindze, gdzie przyjaźnił się z F.I. Hölderlinem i Schellingiem, co wywarło decydujący wpływ na jego dalszy rozwój duchowy. W 1801 habilitował się na uniwersytecie w Jenie. W 1806 ukończył Fenomenologię ducha (1807, wydanie polskie t. 1–2 1963–65), pierwsze wielkie samodzielne dzieło, w zamierzeniu mające być wprowadzeniem do własnego systemu filozoficznego. Od 1806 był redaktorem „Bamberger Zeitung”, a następnie rektorem i profesorem filozofii w gimnazjum klasycznym w Norymberdze. W 1812–16 napisał Naukę logiki (1812–16, wydanie polskie t. 1–2 1967–68), również 1816 objął stanowisko profesora uniwersytetu w Heidelbergu, gdzie opracował Encyklopedię nauk filozoficznych (1817, wydanie polskie 1990). W 1818 powołany na katedrę filozofii w Berlinie, 1821 wydał Zasady filozofii prawa (wydanie polskie 1969). Zmarł 14 XI 1831 w Berlinie, najprawdopodobniej, jako ofiara epidemii cholery.

Rozwój filozofii

Najwcześniejszy okres rozwoju filozofii Hegla cechują zainteresowania filozofią religii, które zaowocowały wieloma drobnymi pismami (nie zawsze ukończonymi) poświęconymi istocie chrześcijaństwa. Początkowo młody filozof był zwolennikiem idei tzw. religii ludowej, mającej stanowić próbę pogodzenia współczesnego mu chrześcijaństwa ze starożytną religią grecką. Przeciwstawiał się hermeneutycznemu charakterowi współczesnej religii, jej akademizmowi i tendencji do dogmatycznych interpretacji Biblii. Później, w rozprawie Życie Jezusa (1795, wydanie polskie 1995), twierdził, że ta nowa synteza chrześcijaństwa w duchu grecko-germańskim powinna zostać wzbogacona o głębszą refleksję moralną.

W okresie jeneńskim początkowo pozostawał pod wpływem filozofii identyczności Schellinga (rozprawa Differenz des Fichteschen und Schellingschen Systems der Philosophie 1801). Wraz z publikacją Fenomenologii ducha — w której jest podjęta polemika ze stanowiskami Fichtego i Schellinga, ale zarazem ich twórcza kontynuacja — rozpoczął rozwijać własny system, zw. filozofią ducha. Kluczowe dla całego systemu pojęcie ducha zostało użyte przez Hegla w 2 podstawowych znaczeniach. W pierwszym (występującym w tytule Fenomenologii ducha) ujmował on ducha jako absolutną substancję, czyli jednię, którą tworzą 2 strony świata, rozumna i przedmiotowa, przenikające się nawzajem, przeciwstawiające się sobie i powtórnie powracające do jedności. Ze względu na charakterystyczne dla całego idealizmu niemieckiego założenie, że treści podmiotowe (rozum) nie mogą być pomyślane jako istniejące niezależnie od przedmiotowych (rzeczywistości), duch — absolutna substancja, będący jednią przedmiotowej i podmiotowej strony świata (aktywnej i pasywnej, poznawanej i poznającej) — zyskuje wymiar absolutny. W znaczeniu drugim (węższym) Hegel pisał o duchu jako bycie dla siebie, tworzonym przez zglobalizowany rozum ludzkości, w którym pierwotny duch, absolutna substancja, dochodzi do samoświadomości prawd rządzących nim samym (wszechświatem, którym w istocie jest).

Fenomenologia ducha

Każdy etap rozwoju ducha jako absolutnej substancji składa się z 3 faz: tezy, gdy jakiś obszar istnienia ducha pozostaje w jedności z rządzącymi nim nie uświadomionymi prawami (najwyraźniej dostrzegamy to w świecie przyrody, której obiekty realizują prawa rozumności, nawet jeśli same nie mają rozumu), antytezy, gdy wraz z narodzinami rozumu ta pierwotna jednia rozpada się na pozorne przeciwstawienie rozumu i rzeczywistości, oraz syntezy, gdy duch staje się bytem dla siebie, a jedność rozumu i rzeczywistości zostaje przywrócona, ale już jako jedność ducha samoświadomego. Mianem fenomenologii ducha Hegel określa proces, w którym pierwotny duch, jako substancja absolutna, przeciwstawia się samemu sobie, wyodrębniając sam z siebie swą przedmiotową stronę, ulegając zarazem złudzeniu samoistności niezależnego od rozumu świata przedmiotowego, a następnie wraca do jedności z samym sobą. Złudzenie samoistności bytu rzeczywistości obiektywnej, przeciwstawianej rozumowi i tworzącej materialny opór świata, zostaje nazwane „konfliktem pana i niewolnika” (określanym też w nowszej literaturze polskiej mianem konfliktu pana i sługi, niemieckiej Herr und Knecht). Konflikt ten staje się koniecznym bodźcem stymulującym jaźnie do pracy nad samorealizacją ducha (wiara jednostki w możliwość osiągnięcia szczęścia przez zdobycie jakichś celów w świecie zewnętrznym ostatecznie owocuje nie szczęściem jednostki, ale postępem ducha). Samoświadomość własnej rozumności osiąga duch na poziomie rozumu refleksyjnego, gdy próbuje pogodzić swe prawa z przeciwstawiającym się im rzekomo światem zewnętrznym, oraz rozumu twórczego, gdy przez ludzką historię wykreśla wizję świata takiego, jakim być powinien. Wizję tę stara się następnie urzeczywistnić w formie świata kultury, którego najwyższym stadium rozwoju jest realizująca się w kilku fazach dziejowych religia. Po ukazaniu się Nauki logiki rozpoczął się drugi etap rozwoju Heglowskiej filozofii ducha, najszerzej, choć bardzo skrótowo, zaprezentowany w Encyklopedii.... Wyróżnia się tu 3 podstawowe części systemu. Pierwszą stanowi logika jako ogólna nauka o zasadach rozwoju rozumności formalnej, rządzącej procesem rozwoju świata. Inaczej niż w logice klasycznej Hegel przyjmuje, że prawdy logiczne nie są dwu-, lecz trójwartościowe. Również im odpowiada faza tezy, antytezy i syntezy. Dlatego logikę tę tworzą 3 części: nauka o bycie (czyli pierwotnej prajedni rozumu i rzeczywistości), nauka o istocie (oddzieleniu się istoty i istnienia) oraz nauka o pojęciu (ich powtórnym połączeniu w formie idei). Hegel przyjmuje, że w pierwotnym stadium swego istnienia duch był niesamoświadomą jednością rozumu i rzeczywistości. Wraz z pojawieniem się świadomości (człowieka) powstają sądy dzielące tę jednię na sferę przedmiotową i rozumną. Część druga to filozofia przyrody z wyłączeniem zjawiska ludzkiego rozumu. Tak pojmowana przyroda stanowi przedmiotową antytezę sfery czystej logiki. Jest rządzona jej prawami, przeciwstawia się im, powraca z nimi do jedności, lecz nie osiąga ich samoświadomości (Hegel dzieli filozofię przyrody na mechanikę, fizykę i fizykę organiczną). Część trzecia to filozofia ducha, a więc ludzkiego historycznego świata, w którym rozum dochodzi do samoświadomości w rozumie ludzkości, tworzonym przez wszystkie stające się w dziejach ludzkie jaźnie. Wyróżnione zostają 3 etapy filozofii ducha: subiektywnego, obiektywnego i absolutnego. Filozofia ducha subiektywnego (obejmująca antropologię, fenomenologię i psychologię) dotyczy tej sfery rozumności, która wyjaśnia funkcjonowanie człowieka jako istoty rozumnej, przeciwstawianej nierozumnej egzystencji świata przyrody. Filozofia ducha obiektywnego pokazuje, jaki jest mechanizm łączenia się ludzkich jednostek w rządzące się swoimi specyficznymi prawami zbiorowości, takie jak: rodzina, plemię, naród, wreszcie państwo; tworzą ją: filozofia prawa abstrakcyjnego (logiczność, zastosowana na potrzeby ducha obiektywnego), filozofia moralności, analizująca ludzkie dążenie do tworzenia wspólnoty przejawiające się na poziomie jaźni jednostkowych, i filozofia etyczności, a ściślej — obyczajowości (niemieckie Sitten), traktująca o jedności w obrębie powszechnie akceptowanego przez te jaźnie prawa. Najwyższą formę uprzedmiotawiania się ducha obiektywnego stanowi instytucja państwa. Końcowy etap Heglowskiej filozofii ducha dotyczy filozofii ducha absolutnego, refleksję o dziełach, które stanowią ostateczny cel istnienia ludzkości, a zarazem ostatnią fazę dochodzenia ducha do samouświadomienia sobie prawdy o samym sobie. Dzieli się ona na filozofię sztuki (obiektywizacji ducha zmierzającej do urzeczywistnienia się ideałów estetycznych), filozofię religii (gdzie ideały częściowo przechodzą w połączone więzami sylogizmów idee), wreszcie historię filozofii, będącej najdoskonalszym i najczystszym przejawem samoświadomości ducha (historia filozofii to historia odkrywania idei połączonych sylogizmem; wielość systemów, mimo ich wzajemnych sprzeczności, ostatecznie tworzy więc jedność). Wątki filozofii ducha absolutnego dotyczące estetyki i religii są znane w 2 nieco odmiennych wersjach: pierwsza zawarta w Fenomenologii ducha, druga w wydaniu z manuskryptów wykładach Estetyka i Vorlesungen über die Philosophie der Religion. W obu wypadkach Hegel podkreśla, że zarówno w historii sztuki, jak i religii można wyróżnić poszczególne szczeble, odpowiadające fazom rozwoju ducha absolutnego. Religia w perspektywie ogólnoludzkiej, w zależności od stopnia swego rozwoju, albo bardziej jest zatopiona w zmysłowej symbolice absolutu (kult światła, animizm, religie estetyczne), albo zbliża się do kontemplacji filozoficznej (judaizm, chrześcijaństwo na wszystkich szczeblach swego rozwoju).

Pojęcie Boga

Pojęcie Boga oznacza dla Hegla z jednej strony kwintesencję mądrości rządzącej wszelkimi fazami ruchu i rozwoju ducha, z drugiej zaś jedność faz uprzedmiotowiania się tej mądrości w istnieniu wszechświata empirycznego. Filozof przejmuje założenie (w tym punkcie zapożyczone z systemu B. Spinozy), że Bóg niezależny od istnienia świata zmysłowego jest czystą logiką (Bóg Ojciec). Pojawienie się Jezusa (Syna Bożego) to faza fenomenologii: pierwotnej Boskiej mądrości zostaje przeciwstawiony świat przedmiotowy. Ostateczna synteza mądrości duchowej i jej przedmiotu nastąpi w Duchu Świętym, gdzie chwilowe przeciwieństwo ludzkiej jaźni i rzeczywistości przedmiotowej zaniknie, roztapiając się w jaźni duchowej wspólnoty całego człowieczeństwa. Wzorem takiej wspólnoty, który już objawił się w dziejach, były pierwotne gminy chrześcijańskie.

Filozofia dziejów

Bardzo ważną część filozofii Hegla, uzupełniającą podstawowe treści systemu prezentowane wg schematu zarysowanego w Encyklopedii..., stanowi znana z wykładów berlińskich filozofia dziejów. Jej naczelną tezą jest próba wykazania, że rozum sam w sobie stanowi substancję, dzieje ludzkości zaś są tej substancji materialną stroną (obrazem dla sylogizmu). Zdaniem Hegla, przebywając wewnątrz procesu dziejowego, nie dostrzegamy początkowo rządzącej nim rozumności, tak jak istota biologiczna, żyjąc w obrębie świata rządzonego prawami przyrody, nie uświadamia sobie tych praw. W rozumie ludzkości duch jest jednak w stanie dojść zarówno do samoświadomości praw przyrody, jak i praw rządzących historią. Dzieje ludzkości są więc dziejami dochodzenia ducha do samoświadomości prawdy rządzącej nim samym (a ściślej prawdy, którą sam jest), a dzieje każdego narodu — pewną formą ducha skończonego, wcześniej czy później roztapiającą się w duchu ludzkości. Zamieranie narodu może nastąpić albo w formie zaniknięcia tworzącej go społeczności, albo jako zaniknięcie jego ducha (np. u starożytnych Greków, którzy odegrali już swą rolę w historii i dziś bytują na ruinach minionych kultur).

Wpływ na potomnych

W swych wczesnych poglądach politycznych Hegel był zwolennikiem idei rewolucji francuskiej. Później reprezentował stanowisko konserwatywne, za najdoskonalszą formę państwowości, uznając liberalizm monarchii pruskiej. Mimo to oddziaływanie jego systemu współcześnie najczęściej kojarzy się przede wszystkim z różnymi odmianami filozofii lewicujących, zwłaszcza zaś z K. Marksem i marksizmem. Wywarł olbrzymi wpływ na rozwój XIX- i XX-wiecznych nauk społecznych (socjologii, politologii, historiozofii). Dzieła Hegla wydane pośmiertnie: Wykłady z filozofii dziejów (wydanie polskie 1919, wydanie zmienione t. 1–2 1958), Wykłady o estetyce (wydanie polskie t. 1–3 1964–67), Wykłady z historii filozofii (wydanie polskie t. 1–2 1994–96), Ustrój Niemiec i inne pisma polityczne (wydanie polskie 1994), Pisma wczesne z filozofii religii (wydanie polskie 1999).

Mirosław Żelazny

Bibliografia

Werke: Vollständige Ausgabe, Hrsg. H. Glockner, Bd. 1–26, Stuttgart 1927–40.