Gorki Maksim, właśc. Aleksiej M. Pieszkow, ur. 28 III 1868, Niżni Nowogród, zm. 18 VI 1936, Gorki k. Moskwy (ob. Niżni Nowogród),
pisarz rosyjski.
Gorki Maksim
Encyklopedia PWN
fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Urodził się 28 III 1868 w Niżnim Nowogrodzie. W 1889 aresztowany za współpracę z nielegalnymi kółkami narodników; 1901–1905 kierował działem literackim wydawnictwa Znanije; powtórnie aresztowany za autorstwo rewolucyjnych proklamacji wzywających do obalenia ustroju; 1906–1913 przebywał za granicą, głównie na Capri, jako emigrant polityczny.
Opowiadania „bosiackie”, poematy agitacyjne i dramaty
W 1892 debiutował opowiadaniem Makar Czudra; sławę przyniosły mu Szkice i opowiadania (t. 1–3 1898–99, wydanie polskie 1900), dramaty Mieszczanie (1902, wystawienie polskie 1902) i Na dnie (1902, wystawienie polskie 1903), w których poetyzował żywiołowy romantyczny bunt ludzi społecznego „dna” przeciw ustalonym normom etycznym, oraz mające znaczenie rewolucyjnej agitacji poematy prozą Pieśń o Sokole (1895, wydanie polskie 1899) i Pieśń o Zwiastunie Burzy (1901, wydanie polskie 1902). W powieściach (Foma Gordiejew 1899, wydanie polskie 1902), dramatach (Letnicy 1904, wystawenie polskie 1905, Barbarzyńcy 1905, wydanie polskie 1952 ) ukazał kryzys społeczny w Rosji, występując z oskarżeniem burżuazji i inteligencji rosyjskiej; głośną propagandową powieść Matka (1906, wydanie polskie 1929, ekranizacja W. Pudowkina 1927, adaptacja sceniczna B. Brechta) poświęcił problemowi budzenia się świadomości społecznej robotników; utwór ten po latach uznano za modelową powieść socrealistyczną.
Literatura pamiętnikarska Życie Klima Sangina
Do arcydzieł literatury pamiętnikarskiej należy jego autobiograficzna trylogia: Dzieciństwo (1913–14, wydanie polskie 1933), Wśród ludzi (1916, wydanie polskie 1937) i Moje uniwersytety (1923, wydanie polskie 1932, ekranizacja M. Donskoja 1938–40). W 1913 dzięki ogłoszonej amnestii wrócił do Rosji; rewolucję październikową uznał za przedwczesną, swemu krytycznemu stosunkowi do programu i działalności bolszewików dał wyraz w cyklu artykułów Myśli nie na czasie (gazeta „Nowaja żyzń” 1917–18, wydanie osobne Paryż 1971, polski wybór 1986). W 1921–31 przebywał w Niemczech, Czechosłowacji i we Włoszech (w Sorrento). Od 1931 w kraju, otworzył I Zjazd Pisarzy (1934), na którym wygłosił referat programowy na temat kierunku rozwoju literatury w ZSRR; został obwołany twórcą realizmu socjalistycznego. Opublikował w tym czasie powieść Artamonow i synowie (1925, wydanie polskie 1934), dramaty, m.in. Jegor Bułyczow i inni (1932, wystawienie polskie 1952 — protest przeciw własnemu środowisku), oraz obszerną, nieukończoną powieść Życie Klima Samgina (1925–36, wydanie polskie 1950), która stanowi kronikę rosyjską życia społeczno-politycznego i kulturalnego w latach 1880–1917; liczne wspomnienia o L. Tołstoju, A. Błoku, A. Czechowie i in.; polskie wybory Artykuły i pamflety (1951), Pisma (t. 1–16 1954–57), Listy (1957), Materiały (1966), Portrety literackie (1987).
Kontrowersyjny pisarz i działacz
Gorki był postacią bardzo kontrowersyjną i niejednoznaczną. Niekiedy skutecznie wstawiał się za prześladowanymi artystami (w latach 1921–22 dzięki niemu zezwolono na opuszczenie kraju dużej grupie naukowców i artystów). Z drugiej strony jednoznacznie opowiadał się po stronie władzy — aprobował kolektywizację, obozy pracy, budowę Kanału Białomorskiego. Zmarł w niewyjaśnionych dotychczas okolicznościach 18 VI 1936 w Gorki koło Moskwy (obecnie Niżni Nowogród).
