Dante Alighieri

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Dante Alighieri

[d. aligiẹri],

ur. między 14 V a 13 VI 1265, Florencja, zm. 13 lub 14 IX 1321, Rawenna,

najwybitniejszy poeta włoski.

Urodził się między 14 V a 13 VI 1265 we Florencji. Wcześnie wciągnięty w walkę stronnictw, która dzieliła Florencję, brał udział w jej obronie pod Campaldino (1289) i aktywnie uczestniczył w życiu politycznym republiki, przez kilka lat (1295–97) zasiadając w radach ludowych i sprawując urząd priora (1300). Klęska stronnictwa gwelfów Białych, do których należał, i zwycięstwo oddanych papiestwu gwelfów Czarnych odcięły mu powrót do Florencji, którą wcześniej opuścił, wysłany w poselstwie do Rzymu (1301–02). Odtąd, do końca życia, trwała tułaczka poety po Italii. Odsunąwszy się od skłóconych emigrantów, szukał oparcia na różnych dworach. Nadziejom powrotu do rodzinnego miasta, które łączył z przybyciem do Włoch Henryka VII, położyła kres nieoczekiwana śmierć cesarza (1313). Nie przyjąwszy upokarzających warunków amnestii, spokojną przystań znalazł wreszcie na dworze w Rawennie, gdzie 13 lub 14 IX 1321 zmarł i został pochowany.

Boska komedia

Około stu utworów lirycznych i wierszy okolicznościowych Dantego Alighieri zebrali potomni w zbiorze Canzoniere. Część ich poeta wcielił do Nowego życia (1292–94), wiążąc je prozatorskim pamiętnikiem, którego rdzeń stanowią dzieje młodzieńczej, idealnej miłości do Beatrice (Beatrycze). Ta wysublimowana miłość znalazła wyraz również w Boskiej komedii, jako najwybitniejszy przejaw tendecji grupy poetyckiej dolce stil nuovo. Czerpiąc inspirację z grona sobie bliskich, jak erudyta i pisarz B. Latini oraz poeta G. Cavalcanti, Dante Alighieri oddał się studiom filozoficznym, których wyniki zamierzał przedstawić w utworze Il convivio (1304–09). Miał on obejmować wstęp i 14 kancon z obszernym komentarzem. Poeta zdołał objaśnić jednak tylko 4 kancony, w przedmowie zamieszczając wymowną pochwałę języka włoskiego. Zamysł swój porzucił zapewne w chwili, gdy najistotniejszą treść swych przeżyć i przemyśleń począł wcielać (ok. 1307) w strofy wielkiego poematu, ukończonego na krótko przed śmiercią (wydanie pierwsze drukowane 1472). Zgodnie z poetyką średniowieczną dał mu tytuł Komedia, jako pisanemu nie stylem podniosłym („tragicznym”), lecz powszednim („komicznym”). Radosne zakończenie również uzasadniało tę nazwę. Przydomek „boska” pochodzi od późniejszych wielbicieli poematu (do tytułu wszedł od wydania weneckiego 1555).

Dante Alighieri przyjął częstą w literaturze średniowiecznej formę wizji, by zawrzeć w niej swą wędrówkę przez 3 światy pozagrobowe: piekło, czyściec i raj. Wizję tę jednak przepoił tchnieniem ziemskiej rzeczywistości. On sam — w obliczu Wszechświata — jest główną postacią poematu, któremu dał sens alegoryczny: wznoszenie się człowieka z upadku i grzechu, poprzez poznanie swych win i pokutę, ku wolnej od zmazy świętości. Boska komedia stała się sądem zarówno nad sobą samym, jak nad całą ludzkością, dawną i — nade wszystko — współczesną poecie: człowiek walki wybucha gniewem w ostrych inwektywach, wygnaniec nie kryje tkliwej pamięci i goryczy. Zarazem jednak Dante Alighieri był artystą dokładnych miar i proporcji; konstrukcję ogromnego dzieła oparł na trójce i dziesiątce, poczynając od trójwierszowej zwrotki (tercyna). Każda z 3 części poematu: Piekło, Czyściec i Raj, zawiera 33 pieśni, tak że razem ze wstępną pieśnią pierwszą całość obejmuje 100 pieśni (100 jest podniesieniem do kwadratu dziesiątki, liczby uznawanej za symbol doskonałości). Z taką samą drobiazgowością obmyślona została struktura każdego z pozagrobowych światów. Mają one odmienny koloryt, inną tonację zasadniczą. Piekło (9 kręgów), przez które pielgrzym wędruje pod przewodnictwem Wergilusza (alegoria poezji i rozumu) uderza mocą dramatycznych napięć. Potępieni nie wyrzekają się własnej przeszłości, ale — jak Farinata — trwają niezmiennie w swej postawie. Siła indywidualności bije z rysów jednostek i nawet sceny wezbrane liryzmem (spotkanie z Franczeską) nie tracą skupionej energii. W Czyśćcu (9 tarasów) góruje nastrój elegijny, atmosfera pełnego nadziei oczekiwania, uczucia ziemskie wydają się ściszone. Raj (9 nieb) w poczuciu samego poety był polem najcięższej próby pisarza. Dantejskie niebiosa przepojone są światłem, jego grą w różnym nasileniu: wędrowiec, nadążający za swą przewodniczką Beatrycze, wznosi się na coraz wyższe stopnie olśnienia. Ale i tu spotkanie z dziadem Cacciaguidą zbliża znów poetę do ziemi i przed stęsknionymi oczami roztacza obraz dawnej Florencji.

Dante Alighieri zawarł w tych zaświatowych przestrzeniach ogromne bogactwo ludzkiego doświadczenia: od najwyższych wzlotów ducha i porywów bohaterstwa, od wzniosłości i delikatności uczuć po kres znikczemnienia i upadku. Oparta na całym dorobku myśli i sztuki średniowiecznej, Boska komedia jest poematem erudycyjnym, który sięga w sferę zawiłych zagadnień ówczesnej filozofii i przyrodoznawstwa. Ale dzięki tematowi bliskiemu wyobraźni ludowej, dzięki głębi przeżycia i wielkości postawy moralnej autora przeniknęła do szerokich kręgów odbiorców, zapewniając swemu twórcy pierwsze miejsce wśród poetów jego kraju. Przyczyniła się też do umocnienia świadomości narodowej, zwłaszcza w okresie walk o wyzwolenie i zjednoczenie Włoch w XIX w. Niedoceniana przez klasycyzm i oświecenie, od czasów romantyzmu uznawana powszechnie za jedno z najwyższych osiągnięć myśli i artyzmu w rozwoju ludzkiej kultury. Po łacinie Dante Alighieri napisał m.in. zachowany częściowo traktat De vulgari eloquentia (1303–05), wyraz dążeń do stworzenia ogólnonarodowego języka literackiego, oraz rozprawę De monarchia (1310–14), wykład poglądów politycznych autora, których podstawową tezą jest konieczność rozdziału władzy świeckiej i duchownej.

Recepcja w Polsce

W Polsce imię Dantego Alighieri jest wymieniane od początku XV w., gdy J. Długosz odnotował zgon poety, ale dopiero XIX w. przyniósł głębszą znajomość jego dzieła i osobisty do niego stosunek. Romantykom polskim Dante Alighieri stał się szczególnie bliski jako wygnaniec z ojczyzny, tęskniący do niej i z myślą o powrocie łączący nadzieję moralnego odrodzenia ludzkości. Jego utwory tłumaczył A. Mickiewicz (ustęp z Boskiej komedii: Ugolino 1827), świadomie w krąg jego wpływów wszedł J. Słowacki (Anhelli, Poemat Piasta Dantyszka...), Z. Krasiński (Nie-Boska komedia) oraz inni wybitni poeci stulecia: C. Norwid, T. Lenartowicz, A. Asnyk. Po fragmentarycznych przekładach Boskiej komedii (5 pieśni Piekła w „Bibliotece Warszawskiej” 1853 — L. Kamińskiego) pierwszy pełny jej przekład wierszem o rymach parzystych opracował J. Korsak (1860). Przewyższa go tłumaczenie wierszem nierymowanym A. Stanisławskiego (1870). Z późniejszych najlepsze są przekłady tercyną E. Porębowicza (1899–1904) i A. Świderskiej (1947). Kilkakrotnie tłumaczono też Nowe życie (inny polski tytuł Życie nowe) — G. Ehrenberg (w „Bibliotece Warszawskiej” 1880, wydanie osobne 1902), A. Górski (w „Ateneum” 1914), W.T. Husarski (1921), Porębowicz (1934).

Wpływ na potomnych

Uznany przez potomnych za największego poetę swych czasów, Dante Alighieri został uwieczniony na wielu dziełach malarskich — szkoła Giotta (Bargello — kaplica, Florencja), Andrea del Castagno (Uffizi, Florencja), B. Gozzoli (klasztor Franciszkanów w Montefalco), Rafael (Muzea Watykańskie). Równie wielu malarzy czerpało natchnienie do swych obrazów z Boskiej komedii; spośród słynnych scen malarskich stanowiących ilustrację jej tematyki należy wymienić dzieła: S. Botticellego, G. Dorégo, E. Delacroix, A. Scheffera, D.G. Rossettiego, J.H. Füssliego i W. Blake’a. Z utworów muzycznych wyróżniają się symfonia programowa Dante F. Liszta i fantazja symfoniczna Francesca da Rimini P. Czajkowskiego. Dzieło Dantego Alighieri nie przestaje też być inspiracją dla twórców współczesnych (np. kina).

Badania prowadzone w ostatnich latach kierowały się m.in. ku kwestiom filologicznym (nowe wydanie krytyczne Boskiej komedii pod redakcją G. Petrocchiego 1967, nowa wersja Nowego życia pod redackją G. Gorniego 1996), jak również ku tzw. twórczości pomniejszej. W interpretacji Nowego życia mniejsze znaczenie przypisuje się niepewnym elementom autobiograficznym, natomiast większy nacisk kładzie się na znaczenia symboliczne, nowatorstwo Dantego Alighieri oraz jego oryginalne podejście do konwencji literackich. Więcej uwagi poświęca się także traktatom łacińskim poety (m.in. nowe propozycje ich datowania), a także jego poglądom filozoficznym, moralnym i politycznym oraz ich specyficznej ewolucji (prowadzącej do uznania wyjątkowego znaczenia Świętego Cesarstwa Rzymskiego i ograniczonej roli papiestwa). Podkreśla się bliskie związki myśli Dantego Alighieri z ówczesnymi doktrynami politycznymi, filozoficznymi i naukowymi oraz jej niesystematyczny i eklektyczny charakter (łączący doktrynę św. Tomasza z Akwinu i św. Alberta Wielkiego z poglądami filozofów greckich i arabskich, a niekiedy zbliżający się do sposobu myślenia reprezentowanego przez niewiele późniejszych W. Ockhama i Marsyliusza z Padwy). Dantego Alighieri postrzega się jako specyficznego myśliciela ściśle związanego z umysłowością schyłkowego średniowiecza. Syntezą wiedzy na temat jego dzieła stała się Enciclopedia Dantesca (t. 1–5 1970–78; t. 5 zawiera wszystkie utwory Dantego Alighieri). Niejednokrotnie podstawowe zagadnienia dantologii pozostają jednak do dziś zagadką, ponieważ badaczom nie udaje się zdobyć wielu istotnych informacji dotyczących życia i twórczości poety.

Dante Alighieri, Boska komedia: Szósty krąg piekła, sztych z XV w.

Dante Alighieri, alegoryczny wizerunek pisarza przedstawiającego Florencji Boską komedię — katedra Santa Maria del Fiore, Florencja

Boska komedia Dantego Alighieri, iluminowana karta w wydaniu z lat 40. XIV w., Wenecja