Dąbrowska Maria, ur. 6 X 1889, Russów k. Kalisza, zm. 19 V 1965, Warszawa,
pisarka i publicystka, autorka Nocy i dni i Dzienników.
Dąbrowska Maria
Encyklopedia PWN
fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Urodziła się 6 X 1889 w Russowie koło Kalisza. Pochodziła ze zubożałej szlachty, córka Ludomiry z Gałczyńskich i Józefa Szumskiego, powstańca 1863, zarządcy majątków ziemskich. Uczyła się w szkole średniej w Kaliszu, a następnie — w związku z bojkotem szkoły rosyjskiej — na pensji w Warszawie. Po ukończeniu studiów przyrodniczych w Lozannie i Brukseli studiowała socjologię i ekonomię na Université Nouvelle w Brukseli. Podczas studiów należała do organizacji niepodległościowej Filarecja, a w jej ramach do tajnego Stowarzyszenia im. J. Lelewela. W 1911 wyszła za mąż za M. Dąbrowskiego, działacza i publicystę PPS-Frakcji Rewolucyjnej, uczestnika rewolucji 1905–07 (później oficera Legionów Polskich i WP).
Działaczka niepodległościowa, pisarka
Zajmowała się działalnością niepodległościową, społeczną i oświatową, co wprowadziło ją w krąg wybitnych postaci inteligencji polskiej (S. Żeromski, E. Abramowski, L. Krzywicki, S. Brzozowski, S. Sempołowska, A. Strug). Od 1910 rozwijała szeroką i wszechstronną działalność publicystyczną, zwłaszcza poświęconą problemom wsi i spółdzielczości (m.in. Finlandia, wzorowy kraj kooperacji 1913, Spółdzielczość zwyciężająca 1920, Życie i dzieło Edwarda Abramowskiego 1925). Po powrocie 1911 do kraju związała się z ruchem spółdzielczym oraz z kursami oświatowymi dla dorosłych w Warszawie. W 1913 wyjechała do Londynu jako stypendystka Towarzystwa Kooperantystów. W czasie I wojny światowej udzielała się w ruchu ludowym, organizowała tajną pocztę między zaborami, wykładała na kursach oświatowych. W 1918 podjęła pracę w Ministerstwie Rolnictwa, a po odzyskaniu niepodległości — w Ministerstwie Reform Rolnych oraz w Głównym Urzędzie Ziemskim (była współtwórczynią ustawy o reformie rolnej i jej oficjalną komentatorką — O wykonaniu reformy rolnej 1921). Jej młodzieńcza twórczość literacka, którą zainaugurowała 1913 opowiadaniem We Francji — ziemi cudzej, ma charakter głównie patriotyczno-społeczny. Dopiero po odejściu z urzędu 1924 i po przedwczesnej śmierci męża 1925 Dąbrowska zajęła się wyłącznie pracą literacką, szybko zyskując uznanie. Za pierwsze 2 tomy powieści Noce i dnie otrzymała 1933 Państwową Nagrodę Literacką. Od 1927 towarzyszem jej życia był S. Stempowski, wybitny intelektualista i wielki mistrz loży masońskiej. W 1935 odmówiła przyjęcia Złotego Wawrzynu (potem także członkostwa) PAL; w tymże roku została wybrana w plebiscycie „Wiadomości Literackich” do Akademii Niezależnych i tym samym do jury nagrody przyznawanej przez to pismo. Zdobyty autorytet obróciła na rzecz spraw społecznych: uczynnienia zahamowanej reformy rolnej (Rozdroże. Studium na temat zagadnień wiejskich 1937), rozwoju spółdzielczości (Ręce w uścisku 1938), praw mniejszości (m.in. słynny artykuł przeciw ekscesom antyżydowskim na uczelniach Doroczny wstyd, „Dziennik Poranny” 1936). Od 1917 mieszkała na stałe w Warszawie. Na początku II wojny światowej znalazła się w Łucku i Lwowie pod okupacją sowiecką; 1940–44 przebywała w Warszawie, biorąc udział w podziemnej działalności kulturalnej. W pierwszych latach po wojnie zachowywała programową rezerwę wobec nowej władzy; dopiero po śmierci Stempowskiego (1952) i na fali „odwilży” uaktywniła się w życiu publicznym. W 1954 z przyjaciółką, pisarką A. Kowalską, założyła wspólny dom; ostatnie lata życia spędziła samotnie w Komorowie. Od 1946 Dąbrowska była członkiem TNW; działała też w Pen Clubie (1947–65 wiceprezes ZG) i ZLP. W 1955 otrzymała nagrodę państwową I stopnia. W 1964 podpisała List 34. Dąbrowska zmarła 19 V 1965 w Warszawie. Pochowano ją, wbrew jej życzeniu, w Alei Zasłużonych na Cmentarzu Powązkowskim. W 1971 zostało otwarte muzeum Dąbrowskiej w Russowie.
Twórczość — okres międzywojenny
Do niedawna twórczość Dąbrowskiej wiązano jednostronnie z tradycją XIX-wiecznej prozy realistycznej. W nowszych badaniach podkreśla się, że swoisty realizm jej pisarstwa, bezpośrednio czerpiącego z pełnego bogatych doświadczeń życia autorki Nocy i dni, powstał w polemice zarówno z utylitaryzmem literatury pozytywistycznej, jak i z młodopolską niedojrzałością, a swój nowoczesny kształt zawdzięcza źródłom młodoeuropejskim, zwłaszcza skandynawskim. Założenia estetyczne stały się przedmiotem samodzielnej refleksji Dąbrowskiej w rozprawach Zawód literacki jako służba społeczna (1935), Czy piękno zobowiązuje? (1935) i w licznych szkicach dotyczących polskiej tradycji literackiej (zwłaszcza w szkicu o S. Przybyszewskim — Piewca niedojrzałości duchowej 1928). Cykl opowiadań impresyjno-wspomnieniowych Uśmiech dzieciństwa (1923), który pisarka uznawała za swój właściwy debiut literacki, był pełnym uniesienia przypomnieniem własnego miejsca urodzenia i szczęśliwego dzieciństwa jako stanu naturalnego, w którym „życie uderzało prosto w nasze serca”. Następny, znacznie dojrzalszy artystycznie cykl opowiadań Ludzie stamtąd (1925) przyniósł wyniesiony z dzieciństwa obraz życia służby folwarcznej i robotników rolnych. Tragizm sytuacji tych „ostatnich ludzi” i bujna radość istnienia wyrażają się tu poprzez język postaci i ich ludową mentalność. Ludzie stamtąd patronowali tzw. nurtowi wiejskiemu w prozie.
W 1926 Maria Dąbrowska przystąpiła do pracy nad swym głównym dziełem — Nocami i dniami (t. 1–4 1932–34). Dwupokoleniowa saga rodzinna okresu 1880–1914 przybrała postać epopei, a występujące w niej postaci zyskały trwałe miejsce w świadomości literackiej społeczeństwa polskiego. Mit russowski, na który składa się filozofia życia, laicki kodeks etyczny i ideały demokratyczne oraz bogactwo języka, które J. Przyboś uznał za „centrum polszczyzny”, zapewnił Nocom i dniom rangę jednego z najwybitniejszych utworów literatury polskiej XX w. (ponad 30 wydań, ekranizacja filmowa i telewizyjna J. Antczaka 1975).
Zarzucone w trakcie kilkuletniej pracy twórczej fragmenty w przeważającej mierze złożyły się na tom nowel Znaki życia (1938). W atmosferze niepokojów przed i po kataklizmie wojennym Dąbrowska sięgała również po formę teatralną „kronik historycznych”, rozpatrujących aktualne dylematy obywatelskie (sprawa tolerancji religijnej i narodowej w Geniuszu sierocym 1939, wystawienie 1959; kwestia samodzielności narodowej w sztuce Stanisław i Bogumił 1945, wystawienie 1966). Trudności inscenizacyjne zniechęciły pisarkę do kontynuacji zamierzonego cyklu.
Po wojnie
Mimo że Dąbrowska stanowczo sprzeciwiała się żądaniom pisania dalszego ciągu Nocy i dni, jeszcze 1938 przystąpiła do pracy nad równie monumentalną powieścią, której akcja rozpoczynała się w momencie, gdy kończyły się zdarzenia opisane w Nocach i dniach, i która miała objąć problematykę niepodległego państwa polskiego. Obok mitu Russowa pragnęła stworzyć mit Gopła, „skąd — jak pisała — pochodzi państwo polskie i ród mojej matki”. Po II wojnie światowej Dąbrowska nie zrezygnowała z realizacji swego zamierzenia i poszerzyła ramy czasowe powieści o okres wojny; partie te napisała na gorąco, odkładając ukończenie całego dzieła do pojawienia się lepszych perspektyw politycznych. Spośród napisanych w tym czasie opowiadań o tematyce współczesnej, które złożyły się na tom Gwiazda zaranna (1955), dwa — Trzecia jesień i Na wsi wesele — stały się ważnymi wydarzeniami polskiej „odwilży”. W 1961 Dąbrowska powróciła do zarzuconej powieści (nazwała ją teraz Przygodami człowieka myślącego), próbując ją unowocześnić w stylu mannowskim. Prace te przerwała na dwa lata przed śmiercią. Przygody..., drukowane częściowo w odcinkach w „Przeglądzie Kulturalnym” 1961–63, wydano pośmiertnie 1970, stwarzając pozór dzieła skończonego, lecz sukcesu nie osiagnęły.
Dzienniki
Po śmierci pisarki odnaleziono jej dzienniki z lat 1914–65 (80 notatników), które w całości zastrzegła na lat 40, dopuszczając wcześniej druk fragmentów. Problematyka najnowszej historii Polski, której nie podołały Przygody..., stanowiła w znacznym stopniu, zwłaszcza w okresie powojennym, tworzywo Dzienników (pierwszy ocenzurowany wybór, t. 1–5 1988; wydanie 2, znacznie rozszerzone i wolne od ingerencji cenzury, w 2 seriach, t. 1–4 1996, t. 1–3 1999). Dzienniki zaimponowały celnym obrazem epoki, odważnym autoportretem, rozległym horyzontem intelektualnym i unowocześnionym językiem, zyskując ogromną poczytność.
Dorobek twórczy Marii Dąbrowskiej obejmuje ponadto m.in. liczne utwory dla dzieci i młodzieży, o dużych walorach wychowawczych (Marcin Kozera 1927, Przyjaźń 1927, Czyste serca 1936), dramaty (Geniusz sierocy 1939, wystawienie 1959, Stanisław i Bogumił „Twórczość” 1945–46, wydanie osobne 1948, wystawienie 1966), prace krytycznoliterackie o pisarzach polskich (m.in. A. Mickiewiczu, J. Słowackim, B. Prusie, J. Kasprowiczu, S. Żeromskim) i obcych (Szkice o Conradzie 1959); uprawiała także twórczość przekładową, m.in. przetłumaczyła powieść Niels Lyhne J.P. Jacobsena, Dziennik S. Pepysa, opowiadania A. Czechowa.
