Auschwitz

Auschwitz

[ạ^uszwıc],

od 2007 Auschwitz-Birkenau . Niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady (1940–45),

1940–45 największy hitlerowski obóz koncentracyjny i zagłady w Oświęcimiu-Brzezince;

zał. na podstawie rozkazu H. Himmlera z 27 IV 1940; komendanci: R. Höss, A. Liebehenschel, R. Baer. Od 14 VI 1940 przybywały do Auschwitz transporty więźniów polit. — Polaków z przepełnionych więzień w Generalnym Gubernatorstwie, ze Śląska i Wielkopolski. Po rozbudowie 1941 obejmował kompleks obozów: obóz macierzysty Auschwitz (Stammlager) w Oświęcimiu, obóz Birkenau w Brzezince, obóz Monowitz w Monowicach i ponad 40 podobozów; był miejscem zagłady ludzi z Polski, Austrii, Belgii, Czechosłowacji, Danii, Francji, Grecji, Holandii, Jugosławii, Luksemburga, Niemiec, Norwegii, Rumunii, Węgier, Włoch, ZSRR, a także Hiszpanii, Szwajcarii, Turcji, Wielkiej Brytanii i Stanów Zjedn.; w szczególności był on największym ośr. zagłady Żydów, których większość bez rejestracji kierowano do komór gazowych w celu natychmiastowego uśmiercenia. Zarejestrowanych i przeznaczonych na dłuższy pobyt w obozie więźniów było 400 tys., wśród nich połowę stanowili Żydzi; drugą co do liczebności grupą więźniów byli Polacy (140 tys.), z których połowa zginęła. Auschwitz był również miejscem masowego wyniszczenia pol. inteligencji, działaczy społ.-polit., członków organizacji konspiracyjnych, jeńców sowieckich i Cyganów; więźniowie ginęli masowo wskutek niewolniczej pracy, głodu, nieludzkich warunków bytowania, bicia, tortur i egzekucji. Wiosną 1942 przeprowadzono na jeńcach sowieckich i chorych więźniach pierwsze próby masowego uśmiercania za pomocą gazu (cyklon B); zwłoki zamordowanych początkowo zakopywano, później palono w krematoriach i na stosach w specjalnie wykopanych dołach; na więźniach dokonywano zbrodniczych eksperymentów pseudomedycznych. Ze względu na zacieranie śladów zbrodni i zniszczenie przez SS większości dokumentacji dotyczącej więźniów, a także wywiezienie ocalałej dokumentacji przez wojska sowieckie, dokładna liczba ofiar Auschwitz nie jest możliwa do ustalenia. Najwyższy Trybunał Nar., m.in. na podstawie zeznań Hössa, przyjął, że w Auschwitz i jego podobozach zginęło 2,8 mln ludzi. Na podstawie szczątkowej dokumentacji można przyjąć, że ogółem w Auschwitz zamordowano co najmniej 1,1 mln więźniów, w tym ok. 90% stanowili Żydzi. Z niewolniczej pracy więźniów korzystały zakłady IG-Farben i in. niem. koncerny. Mimo warunków straszliwego terroru w obozie działała od 1940 pol., a od 1943 międzynar. tajna organizacja ruchu oporu; organizowano samopomoc, ucieczki więźniów, utrzymywano kontakty z ruchem oporu poza obozem, przygotowywano plan działania na wypadek zbrojnego starcia więźniów z załogą obozu, przekazywano aliantom informacje o zbrodniach hitl. W styczniu 1945 Niemcy ewakuowali obóz; podczas tzw. marszu śmierci zginęły tysiące więźniów; 27 I 1945 wojska sowieckie wkroczyły do obozu i zaopiekowały się ponad 7 tys. więźniów (w tym kilkaset dzieci). Najwyższy Trybunał Nar. w Polsce (1947–50) skazał Hössa na karę śmierci i osądził 40 czł. załogi Auschwitz; w 3 procesach (1963, 1966, 1967) we Frankfurcie n. Menem skazano 22 zbrodniarzy. Na mocy uchwały Sejmu PRL teren obozu został uznany za Pomnik Męczeństwa Narodu Polskiego i Innych Narodów, a 1979 został wpisany na Listę Świat. Dziedzictwa Kult. i Przyr. UNESCO; mieści się tu Państw. Muzeum Oświęcim-Brzezinka; w kwietniu 1967 na terenie Brzezinki odsłonięto Międzynarodowy pomnik męczeństwa.

Stanisław Kania

Bibliografia

A. PAWEŁCZYŃSKA Wartości a przemoc, Warszawa 1973;

J. GARLIŃSKI Oświęcim walczący, Londyn 1974;

Oświęcim. Hitlerowski obóz masowej zagładyWarszawa 1981;

Oświęcim w oczach SS. Höss, Broad, KremerKatowice 1985;

K. SMOLEŃ, T. ŚWIEBOCKA, we współpracy z R. BOGUSŁAWSKĄ-ŚWIEBOCKĄ Auschwitz — zbrodnia przeciw ludzkości, Oświęcim 1990;

F. PIPER Ilu ludzi zginęło w KL Auschwitz, Oświęcim 1992;

Auschwitz 1940–1945. Węzłowe zagadnienia z dziejów obozu, red. W. Długoborski, F. Piper, t. 1–5. Oświęcim-Brzezinka 1995.

Auschwitz-Birkenau, zdjęcie lotnicze terenu obozu koncentracyjnego