Armia Czerwona
 
Encyklopedia PWN
Armia Czerwona,
potoczne określenie sił zbrojnych Rosji sowieckiej i ZSRR;
powołana 28 I 1918, w związku z rozpoczęciem na szeroką skalę wojny domowej, jako Robotniczo-Chłopska Armia Czerwona (Rabocze-Kriestjanskaja Krasnaja Armija); zwycięstwo odniosła w niej dzięki miażdżącej przewadze liczebnej (5,5 mln ludzi) oraz talentom organizacyjnym pierwszego komisarza ds. wojsk. i mor. L. Trockiego (1918–24), który wcielił w jej szeregi kilkadziesiąt tys. oficerów przedrewolucyjnej armii; jego następca, M. Frunze (1925), przeprowadził kluczową reformę, zmniejszając stany liczebne wojska i wprowadzając częściowo terytorialny system służby; kolejny komisarz, K. Woroszyłow (1925–40), zausznik J. Stalina, zapewnił mu polit. neutralność sił zbrojnych podczas walki o władzę w połowie lat 20., sam jednak z powodu niekompetencji, oddał rychło faktyczne ich kierownictwo swemu zastępcy M. Tuchaczewskiemu. Dzięki nowoczesnej doktrynie, propagującej rozwój lotnictwa i broni pancernej, oraz wzmożonym dostawom sprzętu, A.Cz. uchodziła w połowie lat 30. za najsilniejszą armię na świecie; jako jedyna instytucja w ZSRR cieszyła się też względną niezależnością polityczną. Osiągnięcia te zniweczyła wielka czystka, której kluczowym momentem stał się sfingowany proces Tuchaczewskiego (1937) i — w jego następstwie — masowe represje; ich ofiarą padło co najmniej 40 tys. oficerów, w tym niemal wszyscy wyższych rang; pomimo podjętej 1939 intensywnej rozbudowy wojska, konsekwencją czystki stało się katastrofalne obniżenie jego wartości, co wykazała nieudolnie przeprowadzona agresja na Polskę (1939), kompromitująca „wojna zimowa” z Finlandią (1939–40), a wreszcie pierwsze miesiące wojny z Niemcami, stanowiące pasmo klęsk A.Cz. Stalin przejął wówczas osobiście nacz. dowództwo, sprawując je przy pomocy Kwatery Gł. (Stawka) oraz kompetentnych współpracowników, wśród nich marszałków G. Żukowa i A. Wasilewskiego; w trakcie wojny przywrócono w siłach zbrojnych pełną hierarchię wojsk., likwidując w tej dziedzinie ostatnie relikty z czasów rewolucji. Zwycięstwo nad Niemcami, a potem nad Japonią, osiągnięto przede wszystkim dzięki przewadze materiałowej, dobrej jakości sprzętu (czołgi T-34) oraz za cenę kolosalnych strat (ok. 11,3 mln zabitych, zmarłych z ran i chorób, zaginionych oraz jeńców). W 1946 A.Cz., po częściowej demobilizacji, przemianowano na Armię Radziecką (Sowietskaja Armija), pod tą nazwą działała do 1991; od 1960 składała się z samodzielnych rodzajów sił zbrojnych: wojsk lądowych, rakietowych wojsk strategicznych, lotnictwa, wojsk obrony powietrznej kraju oraz marynarki wojennej (ta ostatnia tworzyła dwukrotnie, 1938–46 i 1950–53, samodzielne struktury organizacyjne); wyposażona w broń rakietową, której rozwój szczególnie forsowano, i atomową, stała się gwarantem pozycji międzynar. ZSRR i gł. instrumentem jego ekspansjonistycznej polityki (interwencje na Węgrzech 1956, w Czechosłowacji 1968 i Afganistanie 1979). Sowiecka doktryna wojenna przewidywała co prawda, w wypadku konfliktu z Zachodem, możliwość zmasowanej wojny nuklearnej, ale jednocześnie sposobiono się do natychmiastowego zajęcia (także siłami zwasalizowanego Układu Warsz.) Europy Zachodniej, która wobec tego realnego niebezpieczeństwa była swego rodzaju zakładnikiem ZSRR. Polityczne znaczenie armii sowieckiej przejściowo wzrosło po śmierci Stalina, a mianowany 1955 minister obrony marsz. G. Żukow odegrał kluczową rolę w umocnieniu pozycji N. Chruszczowa; ten, aby ograniczyć aspiracje wojska, 1957 zastąpił Żukowa marsz. R. Malinowskim, który nie przejawiał ambicji poprzednika. Na przeł. lat 60. i 70., gdy na skutek forsowanych zbrojeń armia sowiecka zaczęła uzyskiwać parytet z armią amer., wzrosła rola kompleksu wojsk.-przem., co symbolizowało powołanie na minister obrony wieloletniego zwierzchnika przemysłu obronnego marsz. D. Ustinowa (1976). Był on zwolennikiem interwencji w Afganistanie, która doprowadziła do uwikłania sowieckich wojsk w niemożliwą do wygrania na tym terenie wojnę partyzancką. Rosnący w latach 80. dystans technol. w nieprzerwanym wyścigu zbrojeń ze Stanami Zjedn. sprawił, iż armia zaczęła patronować ograniczonym reformom J. Andropowa, a następnie M. Gorbaczowa. Gdy jednak pierestrojka zaczęła grozić jedności ZSRR, minister obrony marsz. D. Jazow (1987–91) zaangażował się w sierpniowy pucz 1991; o jego fiasku przesądziła chwiejna postawa wielu jego podkomendnych i szeregowych żołnierzy. Sukcesorka armii sowieckiej — Armia Ros., z powodu kryzysu ekon. i redukcji budżetu wojsk., zmian terytorialnych (utracono wiele ważnych baz), a także upadku dyscypliny i morale, wykazała podczas interwencji w Czeczenii 1994–96 swą niską sprawność bojową.
Paweł Wieczorkiewicz
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia