wiersz

wiersz,

mowa zorganizowana brzmieniowo

(w przeciwieństwie do → prozy) przez rozczłonkowanie na równoważne, powtarzające się jednostki (wers), stanowiące całości intonacyjne; organizacja jest dokonywana wg reguł określonego systemu wersyfikacyjnego, czyli zespołu zasad wierszotwórczych przyjętych w nar. tradycji lit.; w wersyfikacji pol. powstawały kolejno typy wiersza: wiersz zdaniowy (średniow. wiersz pol., zw. też asylabicznym), oparty na powtarzalności w wersach jednostek składniowych (zdań prostych lub ich członów) oraz rymach parzystych (np. Wiersz o chlebowym stole Słoty); wiersz sylabiczny, oparty na systemie, w którym jednostką miary jest sylaba (sylabizm), miarą regularności — wers o określonej liczbie sylab (najkrótszy 3-zgłoskowy, najdłuższy 17-zgłoskowy), w wersach dłuższych od 8-zgłoskowych średniówka; jest to wiersz rymowy (rymy żeńskie) lub pozbawiony rymów, tzw. wiersz biały; do podstawowych rozmiarów sylabicznych należą: 8-zgłoskowiec (np. Pieśń świętojańska o Sobótce J. Kochanowskiego), 11-zgłoskowiec (np. Beniowski J. Słowackiego), 13-zgłoskowiec (np. Pan Tadeusz A. Mickiewicza), jedyny format klasycyst. tragedii (Barbara Radziwiłłówna A. Felińskiego); wiersz sylabotoniczny (rymowy), oparty na stałej liczbie sylab w wersie oraz stałej liczbie i regularnym układzie akcentów (sylabotonizm); jednostką miary tego wiersza jest stopa, najbardziej popularne w pol. poezji odmiany toku stopowego to — wiersz trocheiczny (np. Lekcja J. Tuwima), wiersz jambiczny (np. Komuna Paryska W. Broniewskiego), wiersz amfibrachiczny (np. Deszcz jesienny L. Staffa); wiersz toniczny, polegający na zachowaniu w wersach równej liczby akcentów wyrazowych (tonizm); w poezji pol. najczęstszy 3-akcentowy (np. Księga ubogich J. Kasprowicza) oraz 6-akcentowy, współcz. odpowiednik heksametru (np. Co mi tam troski Broniewskiego); wiersz nieregularny występujący w kilku formach: wiersz przełamujący regularność sylabizmu (złożony z różnych wzorców sylabicznych), sylabotonizmu (nierównozgłoskowy, ale o stałym toku stopowym), tonizmu (ze splotem kilku wzorców tonicznych); współcz. wiersz wolny, w którym podstawą podziału na wersy jest członowanie składniowo-intonacyjne wypowiedzi, np. wers równy rozwiniętemu zdaniu (vers libre w poezji fr. symbolizmu, w poezji C. Norwida, M. Jastruna), wers równy (nie zawsze konsekwentnie) mniejszym całostkom składniowym (w poezji T. Różewicza) oraz wiersz pozbawiony regularnej budowy, oparty na doraźnej rytmizacji w paru sąsiadujących wersach (w poezji J. Przybosia).