uprzedzenia religijne

uprzedzenia religijne,

postawy wobec osób należących do określonych grup rel., którymi najczęściej są grupy mniejszościowe lub nowe ruchy rel., ale także wyznania tradycyjne. Wyróżnia się 3 rodzaje postaw uprzedzeniowych: stereotypy (gdy dominuje element poznawczy, na ogół w postaci daleko idącego uproszczenia opisywanej grupy), uprzedzenia w ścisłym sensie (gdy dominuje element emocjonalny, zazwyczaj o negatywnym zabarwieniu) oraz postawy dyskryminacyjne (gdy dominuje element behawioralny, wyrażający się odmową równego traktowania jednostek z powodu ich przynależności grupowej). Dokonana przez J. Duckitta (1992) analiza modeli teoret. w interpretacji uprzedzeń skłoniła go do wniosku, że interpretacje te są często komplementarne i mogą stanowić składniki integralnej teorii dotyczącej tego zjawiska. Niektóre z nich odpowiadają bowiem na pytanie o uniwersalne procesy psychol., które uprzedzenia umożliwiają (np.: przemieszczenie agresji, podobieństwo przekonań, projekcja, identyfikacja i kategoryzacja społ., przecenianie roli czynników ekstremalnych i wyjątkowych w warunkach poznawczej niepewności). Inne odpowiadają na pytanie o mechanizmy społ. i międzygrupowe, które te potencjalne procesy psychol. aktywizują i przekształcają w normatywne i społecznie akceptowane wzorce uprzedzeń charakterystyczne dla całych grup społ. (np. realny konflikt, społ. rywalizacja, międzygrupowe różnice dotyczące statusu, władzy lub ról). Jeszcze inne odpowiadają na pytanie o mechanizmy transmisji, umożliwiające przekazywanie społ. i kulturowych wzorców uprzedzeń członkom poszczególnych grup (presja konformizmu, kontakty interpersonalne oraz percepcja społ. i atrybucja). Ostatnia kategoria mechanizmów odpowiada na pytanie o indywidualne różnice określające podatność jednostki na uprzedzenia, w ten sposób modulujące wpływ mechanizmów transmisji społ. na jednostkę (autorytaryzm, frustracja, samoocena, czynniki poznawcze). Interpretacje te często znajdują zastosowanie w analizach wpływu religijności na uprzedzenia, również u.r. Wielokrotnie stwierdzano pozytywną korelację między intensywnością postawy rel. a różnymi formami uprzedzeń etnicznych i rel. (D.M. Wulff). Większość badań sugeruje jednak związek krzywoliniowy między religijnością a uprzedzeniami — najniższy poziom uprzedzeń przejawiają zarówno osoby głęboko rel., jak i areligijne. R. Gorsuch i D. Aleshire (1974) ocenili, że wyniki 20 spośród 25 badań, które przeanalizowali, są zgodne z taką tendencją do krzywoliniowej zależności — można ją tłumaczyć wpływem konformizmu, skłaniającego do okazjonalnych praktyk rel., ale nie oznaczającego przyswojenia nauki Kościoła, sprzeciwiającej się zwykle uprzedzeniom. Silniejszy i bardziej linearny związek z uprzedzeniami wykazuje określony typ religijności. W ujęciu Allporta (1966) uprzedzeniom sprzyja jedynie religijność zewn., w której dominującą rolę odgrywa społ. konformizm, natomiast religijność wewn. je osłabia. Według Ch. Glocka i R. Starka (1966) religijność partykularystyczna, w której własna religia jest uznawana za wyłączne źródło prawdy, okazuje się najsilniejszym czynnikiem sprzyjającym antysemityzmowi. Badania porównawcze przeprowadzone w 11 krajach eur. wykazały, że najistotniejszym czynnikiem sprzyjającym postawom dyskryminacyjnym wobec kontrowersyjnych grup rel. jest religijność fundamentalistyczna (T. Doktór, 2002).

Tadeusz Doktór

Bibliografia

J. Duckitt Psychologia i uprzedzenia, „Nowiny Psychologiczne” 1993 nr 4;

D.M. Wulff Psychologia religii klasyczna i współczesna, Warszawa 1999;

T. Doktór Innowacje religijne: ruchy, uczestnicy, reakcje społeczne, Olsztyn 2002.

G.W. Allport The Nature of Prejudice, Reading (Massachusetts) 1954;

tegoż The Religious Context of Prejudice, „The Journal for the Scientific Study of Religion” 1966 vol. 5;

Ch. Glock, R. Stark Christian Beliefs and Anti-Semitism, New York 1966;

R.L. Gorsuch, D. Aleshire Christian Faith and Ethnic Prejudice: A Review and Interpretation of Research, „The Journal for the Scientific Study of Religion” 1974 vol. 3.