uniwersytet ludowy

uniwersytet ludowy,

placówka oświat. dla dorosłej młodzieży chłopskiej, o specyficznych cechach organiz., programowych i metodycznych.

Twórcą idei uniwersytetu ludowego był duński poeta, teolog N.F.S. Grundtvig; z jego inspiracji powstał 1844 pierwszy uniwersytet ludowy w Rödding; następnie koncepcję tę rozwinęli w praktyce Ch. Kold i L. Schröder. Uniwersytet ludowy był placówką internatową, prowadzącą kilkutygodniowe lub kilkumiesięczne kursy; w programie przeważały treści humanist., w tym język ojczysty i historia, a także problemy kultury ogólnej i zagadnienia społ. związane z życiem i rozwojem wsi; w metodyce dominowało żywe słowo, kontakt osobisty nauczyciela-przewodnika oraz zasada życia wspólnotowego. U powstania uniwersytetu ludowego legły: krytyka szkoły tradycyjnej oraz potrzeba budowania nar. tożsamości Duńczyków wobec ekspansji polit. i kulturowej Prus. Masowy rozwój uniwersytetu ludowego w Danii, a potem w całej Skandynawii rozpoczął się w latach 60. XIX w. Do innych krajów Europy uniwersytety ludowe przeniknęły pod koniec XIX w. (kraje niemieckojęzyczne) i na pocz. XX w. (kraje słow.). Idea uniwersytetów ludowych obiegła świat. Współczesne uniwersytety ludowe, dostosowując się do przemian cywilizacyjnych i do nowych potrzeb społ., sięgają po nowe rozwiązania organizacyjne, programowe i metodyczne.

W Polsce uniwersytety ludowe mają blisko 100-letnią tradycję. Za pierwszą placówkę o cechach grundtvigowskiego uniwersytetu ludowego uważa się Fermę Pszczelarsko-Ogrodniczą „Pszczelin”, zał. 1900 koło Warszawy przez J. Dziubińską; podobne cechy nosiły internatowe szkoły roln. dla młodzieży włościańskiej: w Kruszynku (1905), Gołotczyźnie i Sokołówku (1909), w Bratnem i Krasieninie (1913). Pierwszą placówkę nazwaną uniwersytetem ludowym zał. 1921 ksiądz A. Ludwiczak w Dalkach pod Poznaniem. Największą sławę zdobyły uniwersytety ludowe ZMW „Wici”: w Szycach pod Krakowem (1924–31) i w Gaci k. Przeworska (1932–39), prowadzone przez I. Solarza, najwybitniejszego pol. ideologa uniwersytetu ludowego. W okresie międzywojennym powstało i upadło wiele uniwersytetów ludowych; 1939 działały 22 placówki, prowadzone przez państwo, Kościoły, organizacje polit. i społ., w tym regionalne towarzystwa uniw. ludowych. Po II wojnie świat. ruch uniwersytetów ludowych odrodził się z wielką siłą; do 1948 powstało 80 uniwersytetów ludowych; 1945 utworzono Tow. Uniwersytetów Lud. RP (TUL RP). W 1949–52 wszystkie uniwersytety ludowe (z wyjątkiem 3 na Ziemiach Zachodnich — służących celom repolonizacyjnym) zlikwidowano; TUL RP, połączone 1948 z Tow. Uniwersytetów Robotniczych w Tow. Uniwersytetów Robotniczych i Lud. (TURiL), uległo likwidacji przez inkorporację do Tow. Wiedzy Powszechnej. Uniwersytety ludowe odrodziły się po 1956 pod patronatem ZMW, jednak cele i metody ich pracy uległy wkrótce znacznym ograniczeniom i modyfikacjom; 1979 działało 9 placówek, kształcących działaczy społ. i kult. dla wsi.

Po 1981 zaczęto tworzyć nowe placówki o odmiennej organizacji i metodyce: niedzielne uniwersytety ludowe, niestacjonarne uniwersytety ludowe, środowiskowe uniwersytety ludowe; gł. organizatorzy nowego ruchu uniwersytetów ludowych to reaktywowane 1981 Tow. Uniwersytetów Lud. i Komisja do Spraw Duszpasterstwa Rolników Episkopatu Polski; istniejące wcześniej uniwersytety ludowe tworzą stow. Polskie Uniwersytety Ludowe; w różnych formach organiz. działa ok. 80 placówek (1995). Współczesne uniwersytety ludowe wpisują się w koncepcję oświaty ustawicznej, która staje się nowym, niezbędnym ogniwem systemu oświatowego.