teoria systemu światowego

teoria systemu światowego,

jedna z teorii tłumaczących genezę i funkcjonowanie systemu kapitalist.;

jej twórcą jest I. Wallerstein (The Modern World-System, t. 1–3 1974–89); ś.s.t. powstała na podstawie doświadczeń mniej rozwiniętych i peryferyjnych krajów kapitalist.; jej inspiracjami teoret. były teoria zależności oraz dorobek fr. szkoły hist. Annales; jednym z jej podstawowych założeń jest traktowanie kapitalizmu jako ponadnar. systemu, w którego ramach można wyodrębnić dominujące industrialne centra oraz zależne i niedorozwinięte, często jeszcze agrarne i na wpół feudalne peryferie; Wallerstein wyróżniał także półperyferie, które w przeciwieństwie do peryferii były nie tylko bazą surowcową, lecz także dostawcą siły roboczej dla inwestycji kierowanych z centrów; ś.s.t. miała charakter polemiczny wobec tradycyjnych koncepcji genezy kapitalizmu (m.in. marksizmu, teorii modernizacji), które rozpatrywały funkcjonowanie tego systemu w obrębie jednego kraju; dla koncepcji tradycyjnych charakterystyczne było ujmowanie kapitalizmu jako jednego ze stadiów rozwoju społ. i gosp. następującego po feudalizmie; tak rozumiany kapitalizm miał być ściśle związany z industrializacją, demokracją parlamentarną, dominacją mieszczaństwa, wzrostem indywidualizmu w życiu społ. itd.; brak jednego z tych elementów w życiu społ. i gosp. danego kraju powodował traktowanie go jako nie w pełni kapitalist., pozostającego w obrębie feudalizmu lub przynajmniej niektórych jego reliktów; z takim podejściem nie zgadzała się ś.s.t., dla której np. peryferyjne kraje o agrarnej strukturze były takim samym składnikiem systemu kapitalist., jak industrialne centra; ich agrarność nie wynikała, wg tej teorii z feudalnych pozostałości, lecz z ich pozycji w ramach świat. kapitalizmu.