teoria lokalizacji

teoria lokalizacji,

ekon. zbiór koncepcji dotyczących lokalizacji działalności gosp. w przestrzeni kraju, regionu lub miasta.

Podstawy teoret. zostały stworzone w ramach tzw. szkoły niemieckiej t.l. i są związane zwłaszcza z pracami: A. Webera, W. Christallera oraz A. Löscha.

Pierwszą t.l. przestrzennej przedstawił J.H. von Thünen w pracy Der Isolierte Staat (1826), która dotyczyła działalności rolniczej. Wychodząc z ekon. teorii renty gruntowej, a zwłaszcza renty różniczkowej D. Ricardo, teoria Thünena pozwalała na przedstawienie racjonalnego modelu intensywności roln. użytkowania ziemi (przy przyjęciu pewnych założeń upraszczających dotyczących jednolitych warunków naturalnych, jednakowych wszędzie jednostkowych kosztów wytwarzania i transportu oraz dążenia producentów do maks. zysku z jednostki powierzchni). Wokół miasta, jako rynku zbytu, w pierwszej koncentrycznej strefie występuje intensywna uprawa warzyw, owoców miękkich i mleka, tj. produktów nietrwałych i dostarczanych codziennie świeżych. W kolejnych strefach, w miarę wzrostu odległości od miasta spada intensywność użytkowania rolniczego ziemi i występują kolejne kręgi gospodarki leśnej, ekstensywna uprawa zbóż i ziemniaków, hodowla zwierząt i upraw zbóż na potrzeby własne rolników.

W 1909 Weber w pracy Uber den Standort des Industries przedstawił teorię optymalnej lokalizacji przedsiębiorstwa przem., wyróżniając 3 podstawowe czynniki jego lokalizacji: koszty transportu, koszty pracy i korzyści aglomeracji. Teoria ta wyjaśniała lokalizacje przemysłu ciężkiego, opartego na eksploatacji surowców mineralnych i energ., oraz kształtowanie się okręgów przemysłowych. Jako kryterium optymalnej lokalizacji przyjmowano minimalizację kosztów transportu w relacji do kosztów produkcji i konsumpcji. Systematyczny w XX w. spadek udziału kosztów transportu w kosztach produkcji i konsumpcji ograniczył stosowalność klasycznej t.l. Nowsze t.l. są silniej związane z różnymi teoriami i koncepcjami rynku. Dla Löscha (1939) rynek stanowi gł. powód lokalizacji.

Podsumowaniem klasycznych t.l. Thünena, Webera i Löscha była koncepcja W. Isarda (1956), który stworzył ogólną t.l. jako część teorii ekonomii. Podstawą uogólnienia była zasada substytucji, czyli zastępowania np. kapitału przez siłę roboczą. Podobnie D. Smith (1981) wyjaśniał najbardziej korzystną lokalizację, opierając się na zasadzie marginalizacji przestrzennej, czyli miejsca, gdzie ogólny dochód przewyższa w maks. stopniu koszt ogólny. Wyróżniana czasami szkoła waszyngtońska powiązała t.l. z ogólną teorią równowagi, umożliwiając tym samym t.l. działalności przem. zintegrowaną z analizą kosztów i dochodów, a teoria użyteczności została zastosowana do opisu preferencji przestrzennych w ramach teorii miejsc centralnych.

Do t.l. są również zaliczane: teoria ośrodków centralnych (Christaller 1933) oraz teoria bazy ekon. miasta (W. Sombart 1916–28). Z teorii Christallera wywodzi się hierarchiczny model lokalizacji miast, ich wielkości, liczby i rozmieszczenia oraz wyjaśnienie lokalizacji różnego rodzaju usług, zwłaszcza usług konsumpcyjnych. W teorii bazy ekon. miast, podział funkcji gosp. miasta na egzogeniczne (nazywane również podstawowymi lub miastotwórczymi) i endogeniczne (uzupełniające) pozwolił na wyjaśnienie lokalizacji produkcji dóbr materialnych na rynek zewn. (funkcje egzogeniczne) i usług związanych z rynkiem lokalnym (funkcje endogeniczne). Współczesne modyfikacje teorii bazy ekon. uznają również dobrze rozwinięte funkcje usługowe, za zwiększające atrakcyjność miasta, a usługi dla producentów i menedżerów, zwłaszcza o charakterze ponad lokalnym, za element funkcji miastotwórczej.

Teoria biegunów wzrostu fr. ekonomisty F. Perroux (1955), rozwinięta następnie przez G. Myrdala (1957), A.O. Hirschmana (1958) oraz J. Fridmana (1961), wyjaśnia zjawisko wzrostu gosp. miasta czy regionu w wyniku przyciągania i skupiania się nowych działalności produkcyjnych i usługowych oraz ich wzajemnej integracji przestrzennej.

W geografii ekon. zwrócono również uwagę na pozaekon. czynniki lokalizacji działalności gosp. podejmowanej przez człowieka, który nie zawsze działa zgodnie z racjonalną i pełną wiedzą o swoim otoczeniu. Podobnie wykazano, że lokalizacja np. usług finansowych, pomimo popularnej opinii o uniezależnieniu się od lokalizacji przestrzennej dzięki postępowi w zakresie obiegu informacji i komunikacji, wykazuje silną koncentrację w wielkich metropoliach. W ekonomii rozwinięto koncepcje pomagające wyjaśnić lokalizacje działalności gosp. jako łańcucha wartości dodanej oraz modele usieciowienia produkcji.

Grzegorz Węcławowicz

Bibliografia

H. Godlewska Lokalizacja działalności gospodarczej, Warszawa 2001;

A. Wieloński Lokalizacja działalności gospodarczej: teoretyczne podstawy, Warszawa 2004.

A. Lösch Economics of Location, New Haven 1954;

W. Isard Location and the Space Economy, New York 1956;

P. Hagget Locational Analysis in Human Geography, London 1965;

D. Smith Industrial Location, New York 1981.