socjologia literatury,
dziedzina wiedzy powstała na styku socjologii ogólnej, filozofii i literaturoznawstwa,
socjologia literatury
Encyklopedia PWN
obejmująca badania nad społ. genezą twórczości pisarskiej, krążeniem dzieł lit. w środowiskach odbiorców oraz społ. uwarunkowaniami systemów i instytucji komunikacji literackiej. Jej pierwsze idee wyłoniły się w 2. poł. XIX w. w pozytywist. nurcie literaturoznawstwa, gł. pod wpływem myśli H. Taine’a. Przedstawiciele tego nurtu (w Polsce m.in. P. Chmielowski) rozwijali koncepcję wiążącą przemiany literatury ze społ. przekształceniami publicznymi; duże znaczenie przywiązywali do tezy o genetycznej zależności między społ. środowiskiem pisarza a treściami jego dzieł; otaczali zainteresowaniem dziedzinę instytucji literackich. Współcześnie socjologia literatury występuje w 3 gł. odmianach problemowych i metodologicznych. Pierwsza z nich, najbliższa tradycjom pozytywist., usiłuje odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób i w jakiej mierze sytuacja społ. pisarza (zwłaszcza przynależność do określonej grupy, warstwy czy klasy społ.) warunkuje przyczynowo jego działania lit., przede wszystkim — jak ulega odzwierciedleniu, bezpośrednio lub pośrednio, w świecie przedstawionym i zawartości ideowej jego utworów; kształtowali ją gł. reprezentanci marksist. kierunku w badaniach lit. (G. Lukács, G.W. Plechanow, L. Goldman, w Polsce H. Markiewicz), którzy wprowadzili kategorie klasowej interpretacji twórczości, traktując dzieła jako wyraz ideol. świadomości grupy społ., do której autor należy lub do której aspiruje. Druga odmiana socjologii literatury to badania mechanizmów życia lit., a więc warunków społ., które w danym czasie i miejscu towarzyszą powstawaniu, rozpowszechnianiu i odbiorowi utworów lit.; w polu jej zainteresowań znajdują się m.in. takie zjawiska, jak struktura publiczności i odpowiadające jej zróżnicowania kultury lit., sytuacja zaw. pisarza, działalność instytucji upowszechniających (wydawnictwa, księgarnie, biblioteki) i kontrolujących (np. cenzura) twórczość, formy mecenatu, polityka wydawnicza różnych grup społ., recepcja utworów lit. w rozmaitych kręgach czytelników, formy dostępu do książki lit. i tory jej obiegu w społeczeństwie; dla tej odmiany socjologii literatury znamienne są prace R. Escarpita, w Polsce — S. Bystronia, S. Żółkiewskiego, K. Dmitruka, A. Sicińskiego. Trzecia odmiana socjologii literatury wysuwa na plan pierwszy badania nad konwencjami lit. w ich odniesieniu do typów kultury lit., a poprzez nią — do społ. rozwarstwienia publiczności różnych epok; ich problematyka kształtuje się w ścisłym związku z doświadczeniami poetyki hist.; w centrum tego rodzaju zainteresowań znajdują się normy i wzory tradycji lit. ujmowane jako korelaty przyzwyczajeń, oczekiwań, gustów i potrzeb duchowych zbiorowości; uprzywilejowany przedmiot dociekań stanowi społ. zakorzenienie wszelkich tematów i form — gatunkowych, stylistycznych — charakteryzujących się stereotypowością i seryjnością, a wśród nich zwłaszcza szablonów literatury popularnej, drugorzędnej czy trywialnej; autorami klas. prac tej odmiany socjologii literatury są A. Hauser, E. Köhler, w Polsce uprawiali ją m.in. M. Głowiński, J. Sławiński, Z. Mitosek.
Janusz Sławiński
Bibliografia
S. BYSTROŃ Publiczność literacka, Lwów 1938;
Problemy socjologii literatury, red. J. Sławiński, Wrocław 1971;
A. HAUSER Społeczna historia sztuki i literatury, t. 1–2, Warszawa 1974;
W kręgu socjologii literatury. Antologia tekstów zagr., red. A. Mencwel, t. 1–2, Warszawa 1977;
S. ŻÓŁKIEWSKI Wiedza o kulturze literackiej, Warszawa 1980.
