poznanie
 
Encyklopedia PWN
poznanie,
filoz., naukozn. podstawowa kategoria epistemologiczna (filozofia poznania) oznaczająca zarówno proces p., obejmujący różnorakie czynności i akty poznawcze, prowadzące do zdobywania wiedzy o rzeczywistości, jak i rezultaty tego procesu wyrażane w postaci systemu zdań (sądów), twierdzeń jednostkowych i ogólnych, hipotez i teorii.
W procesie poznania obok samych aktów poznawczych (ich treści i rezultatów) wyróżnia się przedmiot (obiekt) poznania, do którego się ów proces odnosi (rzeczy, zjawiska, zdarzenia określonego fragmentu rzeczywistości), oraz podmiot poznający (człowiek, umysł ludzki, świadomość w różnych jej formach). Proces poznania jest badany i rozpatrywany w różnych aspektach przez wiele dyscyplin nauk. (fizjologię, neurologię, psychologię, cybernetykę, nauki kognitywne — cognitive sciences, zw. też kognitywistyką, naukami o procesach poznania). Rezultaty poznania rozważają: logika (z punktu widzenia prawidłowości myślenia), socjologia (z punktu widzenia uwarunkowań społ.), filozofia (z punktu widzenia ogólnofiloz. refleksji nad problemami genezy, charakteru, struktury, zakresu, wartości poznania). Jako 3 gł. zagadnienia refleksji filoz. wymienia się zazwyczaj problemy źródeł poznania, jego granic oraz prawdziwości.
Filozofia próbowała znaleźć odpowiedź na pytanie, w jaki sposób ludzie poznają rzeczywistość, oraz rozstrzygnąć, jakie treści i relacje między nimi występują w procesie poznania. Początkowo rozpatrywano te zagadnienia łącznie. Dopiero na przeł. XIX i XX w. zostały one wyraźnie rozgraniczone w neokantyzmie i fenomenologii. Analizując problem źródeł i form poznania, wyróżniono 2 jego podstawowe rodzaje: poznanie zmysłowe, mające charakter konkretno-obrazowy, na które składają się wrażenia (czucia) zmysłowe, postrzeżenia (proste konstatacje faktów), wyobrażenia odtwórcze (pamięć) i wytwórcze oraz tzw. pojęcia elementarne, stanowiące proste uogólnienia danych percepcji zmysłowej, dające zewn., powierzchowny obraz rzeczywistości na podstawie informacji uzyskiwanej bezpośrednio za pomocą zmysłów; poznanie rozumowe (racjonalne), związane z myśleniem abstrakcyjnym (pojęciami ogólnymi i sądami), pozwalające odkrywać wewn., istotne przyczyny oraz związki rzeczy i zjawisk dzięki takim zdolnościom umysłu, jak: abstrakcja i uogólnienie (tworzenie oderwanych pojęć ogólnych), analiza, synteza, tłumaczenie, wnioskowanie.
Zagadnienie przedmiotowości wiedzy ludzkiej, granic poznania było rozpatrywane w filozofii w 2 płaszczyznach w postaci pytań: czy podmiot może poznać coś poza własnymi przeżyciami, wrażeniami, oraz — czy poznanie dotyczy przedmiotów istniejących realnie, czy też tylko pomyślanych (konstrukcji myślowych). Kierunki realist. ujmowały przedmiot poznania jako istniejący realnie i transcendentny w stosunku do podmiotu poznającego oraz samego procesu poznania. Przeciwstawne mu kierunki idealist. głosiły, że w poznaniu nie można wykroczyć poza zawarte w nim treści, a jego przedmiotem są jedynie subiektywne wrażenia. Problem granic poznania był rozważany w filozofii również w innym sensie; próbowano mianowicie rozstrzygnąć, czy poznanie dotyczy całej rzeczywistości, czy też tylko pewnych jej aspektów, np. zjawisk, inne zaś są niepoznawalne, oraz czy jest ono procesem nieskończonym, czy też musi mieć kres.
Zagadnienie prawdziwości poznania znalazło w filozofii wiele różnych odpowiedzi, z których można wyodrębnić 2 zasadnicze grupy: interpretację prawdziwości poznania jako jego zgodności z rzeczywistością oraz jako jego zgodności z pewnymi kryteriami (prawda). Odrębny przedmiot refleksji filoz. stanowi społ. uwarunkowanie wiedzy ludzkiej; ten aspekt został w szczególności rozwinięty przez socjologię wiedzy.
Zagadnienie źródeł i form poznania stanowiło tradycyjny przedmiot sporów filozofii i znalazło wyraz również w metodologii. Przeciwstawne stanowiska różniły się co do oceny roli zmysłów i rozumu w procesie poznawczym i przejawiały tendencję do absolutyzowania jednego tylko z tych elementów poznania (empiryzm, racjonalizm, a posteriori, a priori).
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia