poczta
 
Encyklopedia PWN
poczta
[wł.],
instytucja, zwykle państwowa, świadcząca usługi pocztowe (przesyłanie listów, kart pocztowych, paczek i inne) oraz niektóre usługi telekomunikacyjne i pieniężno-bankowe;
także dziedzina łączności. Terminu „poczta” używa się również na określenie sposobu transportu przesyłek (np. poczta konna, poczta lotnicza, poczta pneumatyczna) lub ich charakteru (np. poczta dyplomatyczna, poczta wojskowa); szczególnym rodzajem poczty jest poczta polowa — instytucja wojskowa zapewniająca w czasie wojny wymianę korespondencji między jednostkami wojskowymi; terminem „poczta” określa się też przesyłki pocztowe (zwłaszcza korespondencję), budynek, w którym mieści się poczta, a dawniej także pojazdy pocztowe.
Historia. Poczta wyłoniła się z systemu kurierów, używanych przez władców starożytnej Persji i cesarstwa rzymskiego oraz średniowiecznej Europy. Organizowaniu poczty na zachodzie Europy sprzyjało tworzenie silnych rządów centralnych, integracja drobnych organizmów politycznych i rozwój dyplomacji. Kurierzy cesarscy lub królewscy korzystali z systemu koni rozstawnych wzdłuż ważnych szlaków. Z czasem, oprócz przesyłek państwowych, przewożono korespondencję instytucji i osób prywatnych. Od XV w. organizacją poczty królewskiej w Europie zajmowała się włoska rodzina Taxisów; ich poczta swoim zasięgiem obejmowała: Włochy, Austrię, Niemcy, Hiszpanię i Niderlandy, w XVI w. dotarła do Polski. W Anglii nowoczesna poczta powstała w XVII w., w Stanach Zjednoczonych w XVIII w. W XIX w. wprowadzono znaczki pocztowe (1840), skrzynki pocztowe (1849), listy polecone (1855), przekazy pieniężne (1864) i urzędowe karty pocztowe (1869). Usprawnienie ruchu pocztowego przyniosły: rozwój sieci kolejowej w XX w., zmotoryzowanego transportu drogowego i połączeń lotniczych.
Poczta w Polsce. Już w czasach Bolesława I Chrobrego zalążkiem poczty byli posłańcy, obsługujący potrzeby władcy w zakresie korespondencji o państwowym charakterze. Później własną pocztę miały Akademia Krakowska, poszczególne zakony (głównie korespondencja z Rzymem) oraz miasta (Gdańsk, Toruń, Wrocław). Przełomem w rozwoju poczty w Polsce było powołanie 1558 instytucji „poczty, czyli koni rozstawnych”. Król Zygmunt II August organizację poczty powierzył P. Provanie, który utworzył stałe połączenie między Krakowem a Wenecją przez Wiedeń i Graz. Jego następcą był K. Taxis, zobowiązany do dostarczania przesyłek z Krakowa do Wilna, Wenecji i państw, w których działała poczta Taxisów. Od 1568 przez prawie 100 lat utrzymaniem poczty zajmowała się rodzina Montelupich. W 1583 wprowadzono jednolitą taryfę za listy, bez względu na odległość do miejsca przeznaczenia (podobną zasadę przyjęto w innych krajach dopiero po kilku wiekach). Król Zygmunt III Waza uruchomił połączenia pocztowe z Krakowa do Warszawy i z Gdańska do Wrocławia. W połowie XVII w. główne placówki pocztowe istniały w: Krakowie, Tarnowie, Rzeszowie, Lwowie, Zamościu, Lublinie, Warszawie, Toruniu i Poznaniu; 1667 wprowadzono połączenie z Rosją oraz uruchomiono pierwszą dużą pocztę lokalną (partykularną) w Przemyślu, mającą połączenia z Warszawą, Lublinem, Lwowem i Krakowem. Król Stanisław August Poniatowski rozwinął połączenia wewnętrzne i zagraniczne; dla listów krajowych utrzymano zasadę stałej opłaty od łuta, dla zagranicznych wprowadzono 5 klas opłat, w zależności od kraju przeznaczenia; umundurowano poczmistrzów i pocztylionów. Do przewozu pasażerów uruchomiono tzw. ekstrapocztę, polegającą na wypożyczaniu koni lub powozu. W końcu XVIII w. wprowadzono dyliżanse na trakcie Gdańsk–Toruń–Puławy, jednak regularne ich kursowanie na trasie Warszawa–Poznań–Pniewy zagwarantowano dopiero w czasach Księstwa Warszawskiego. Znacznym postępem w organizacji przewozów było wprowadzenie 1838 przez P. Steinkellera 12-osobowych karet (tzw. steinkelerek) na trasie Warszawa–Kraków. Po uruchomieniu kolei warszawsko-wiedeńskiej wprowadzono przewóz korespondencji i gazet pociągiem na trasie Warszawa–Częstochowa. Pierwsze znaczki pocztowe wprowadzono w Królestwie Polskim 1860, a później upowszechniono skrzynki pocztowe.
Po odzyskaniu niepodległości urzędy pocztowe podporządkowano Minist. Poczt i Telegrafów; 1928 powołano przedsiębiorstwo Polska Poczta, Telegraf i Telefon (PPTiT). W pierwszych latach niepodległości tworzono jednolity system pocztowy w obrębie nowych granic; Polska zorganizowała służbę pocztową w Wolnym Mieście Gdańsku. Oprócz listów i zwykłych kart pocztowych wprowadzono przesyłki polecone, prenumeratę czasopism, listy wartościowe i przekazy pieniężne, paczki żywnościowe i pocztę peronową. Usprawniono przewóz przesyłek pociągami, utworzono park samochodów i korzystano z poczty lotniczej. Na początku 1939 działały w kraju 1274 urzędy i 2911 agencji pocztowych. Podczas II wojny światowej na ziemiach polskich wcielonych do III Rzeszy zlikwidowano pocztę polską, a jej działalność przejęła poczta niemiecka; w GG pocztę podporządkowano Niemieckiej Poczcie Wschodu (Deutsche Post Osten). Istniała poczta polowa przy PSZ, pocztę utworzył rząd RP na uchodźstwie, działała także w niektórych oficerskich obozach jenieckich i podczas powstania warszawskiego 1944. W PRL wyłączność organizowania poczty powierzono przedsiębiorstwu państwowemu PPTiT; rozwój poczty hamowały niedostateczne nakłady inwestycyjne; 1956 działało 7,1 tysiąca placówek pocztowych; 1973 wprowadzono pocztowe numery adresowe (tzw. kody pocztowe).
W 1992 z przedsiębiorstwa PPTiT wydzielono telekomunikację (Telekomunikacja Polska SA) i utworzono przedsiębiorstwo Poczta Polska. W latach 90. niewiele zwiększyła się liczba placówek pocztowych (1990 — ok. 8 tysięcy, 2000 — 8,5 tysiąca), jednak 2-krotnie wzrosła liczba przesyłek; 1998 nadano: 1,8 mld listów zwykłych, 240 mln listów poleconych, 42 mln gazet i czasopism oraz 25 mln paczek.
Janusz Kaliński (Historia, Poczta w Polsce)
Bibliografia
400 lat poczty polskiej, Warszawa 1958;
Z. Barcz Polskie poczty, Wrocław 1992.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia