Olszewski Karol Stanisław, ur. 29 I 1846, Broniszów (pow. ropczycki), zm. 24 III 1915, Kraków,
chemik polski.
Olszewski Karol Stanisław
Encyklopedia PWN
fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Urodził się 29 I 1846 w Broniszowie (powiat ropczycki). Był synem właściciela ziemskiego; ojca stracił we wczesnym dzieciństwie. W 1863 został aresztowany przez władze austriackie, które w ten sposób uniemożliwiły mu udział w powstaniu styczniowym. Po uwolnieniu z więzienia, 1866 zdał egzamin maturalny i rozpoczął studia chemiczne na wydziale filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Był studentem, od 1869 demonstratorem, a następnie asystentem profesora chemii Emiliana Czyrniańskiego. Do jego zadań należało dbanie o przyrządy w pracowni, naprawianie ich, przygotowywanie pokazów dla studentów. W tym czasie (1870) Karol rozpoczął i kontynuował do 1896 analizy wód mineralnych, studziennych i rzecznych z okolic Krakowa i Podbeskidzia. Po ukończeniu studiów na Uniwersytecie Jagiellońskim, 1872 poszerzał wiedzę na uniwersytecie w Heidelbergu, gdzie przebywał jako stypendysta rządowy. Słuchał tam wykładów z chemii głoszonych przez fizykochemika Roberta Bunsena oraz wykładów z fizyki Gustava Kirchhoffa. Intensywna praca pozwoliła mu w krótkim czasie napisać rozprawę doktorską. Po powrocie do Krakowa i habilitacji został profesorem (1876) chemii analitycznej i nieorganicznej Uniwersytetu Jagiellońskiego. W 1888 Olszewski został członkiem Akademii Umiejętności (1871 był członkiem Komisji Fizjograficznej Akademii, 1875 — jej Komisji Balneologicznej).
Na przełomie XIX i XX w. Karol Olszewski był uznanym międzynarodowym autorytetem w dziedzinie kriogeniki; jego pracownię (niezbyt przecież dobrze z powodu skromnych środków finansowych wyposażoną) odwiedzali najwybitniejsi wówczas w świecie kriogenicy. Olszewski jest autorem ok. 40 doniosłych prac naukowych i ok. 100 drobniejszych prac „przyczynkowych”. Był zgłaszany do Nagrody Nobla.
Olszewski w sposób nowoczesny prowadził wykłady. Wprowadził też ćwiczenia dla studentów, zamiast stosowanych dawniej pokazów. Oprócz pracy dydaktycznej ze studentami Olszewski zajmował się też życiem organizacyjnym — był inicjatorem i pierwszym kuratorem Kółka Chemików Uczniów Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kółko to wydało skrypt Chemia nieorganiczna. Wykłady profesora Olszewskiego (1906). Na mocy testamentu 1908 Olszewski przekazał cały swój majątek Akademii Umiejętności jako podstawę Funduszu Wieczystego, którego odsetki miały być przeznaczone na badania w niskich temperaturach i na stypendia studenckie. Stosowana przez Olszewskiego aparatura doświadczalna stanowiła zaczątek Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Z zamiłowaniem hodował kwiaty; w czasopiśmie „Ogrodownictwo” zamieścił 50-stronicowy artykuł Hodowla chryzantemów (1899). Zmarł 24 III 1915 w Krakowie.
Współpraca z Wróblewskim
Olszewski był zdolnym eksperymentatorem. Prowadził badania kriogeniczne, początkowo wspólnie z Zygmuntem Wróblewskim. Olszewski ulepszył przywieziony z Paryża przez Wróblewskiego aparat L.P. Cailleteta do skraplania gazów. Stosując opracowany przez siebie aparat, uzyskał ciekły etylen. Wykorzystując zmodyfikowany aparat Cailleteta i stosując wrzący pod bardzo niskim ciśnieniem etylen jako czynnik do schładzania gazów, Olszewski i Wróblewski uzyskali temperaturę −160°C i 1883 skroplili po raz pierwszy składniki powietrza, najpierw tlen, wkrótce potem azot, uzyskując ciecz w stanie statycznym (skroplenia w stanie dynamicznym, tj. w postaci mgły, dokonali wcześniej — pracując niezależnie, Cailletet i Raoul Pierre Pictet). Olszewski i Wróblewski donieśli o swym osiągnięciu francuskiej Akademii Nauk IV 1883. W przesłanych listach opisali zastosowaną metodę i uzyskane ciecze. Już w październiku tego roku ich współpraca skończyła się, choć nadal zajmowali się podobną problematyką.
Dalsze badania
Olszewski założył Pracownię Kriogeniczną, która stała się zalążkiem istniejącego do dzisiaj na Uniwersytecie Jagiellońskim Zespołu Kriogenicznego. W 1884 jako pierwszy na świecie skroplił wodór, uzyskując stan dynamiczny. W 1890 zbudował lepszy i bezpieczniejszy apatat do skraplania gazów. Stosował kaskadową metodę skraplania — każdy stopień kaskady miał inny czynnik chłodzący. W 1895 na prośbę W. Ramsaya skroplił i zestalił przesłaną z Anglii próbkę odkrytego właśnie przez Ramsaya i lorda Rayleigha argonu. Wyniki pracy Olszewskiego przedstawił Ramsay na posiedzeniu Towarzystwa Królewskiego w Londynie. W tym samym roku Olszewski otrzymał od Ramsaya próbkę helu. Próby skroplenia helu nie powiodły się, mimo że Olszewskiemu udało się uzyskać najniższą wtedy w świecie temperaturę −263,9°C. Hel ma najniższą ze wszystkich gazów temperaturę skraplania, wynosi ona −268,98°C (4,2 K). Olszewski niepowodzenie tłumaczył zbyt małą próbkę gazu, a także tym, że nie dysponował wówczas odpowiednią aparaturą. Wykorzystywaną w pracowni aparaturę wykonywał sam, zarówno jej części szklane, jak i metalowe. Kopie aparatów Olszewskiego do skraplania gazów, wykonywane w zakładach krakowskiego mechanika Grodzickiego, trafiały do laboratoriów w kraju i za granicą.
