kresy,
ziemie znajdujące się na skraju państwa, pogranicze;
kresy
Encyklopedia PWN
kresy stanowią jedyny w swoim rodzaju równoważnik nazwy geogr., obejmujący kilka regionów, krain, obszarów etnicznych, uznanych jednak za obszar pol. swojskości; termin będący synonimem „małej ojczyzny” Polaków poddanych tzw. repatriacji po II wojnie światowej.
Zakres znaczenia terminu „kresy” ulegał hist. zmianom. W XVII–XVIII w. przez Kresy (nazwa własna) rozumiano wąski pas ziem pogranicznych (ukrainnych –– jak je zwano) w południowo-wschodniej części Rzeczypospolitej; samo jednak pojęcie „kresy” pojawiło się dopiero w latach 50. XIX w., wprowadzone przez W. Pola w rapsodii rycerskiej Mohort (wyd. 1854); użyte w znaczeniu staropol., jako określenie żyjącego własnym rytmem odległego pogranicza, wkrótce nabrało pod względem geogr. znaczenia szerszego — oznaczało bowiem południowo-wschodnie ziemie dawnej Rzeczypospolitej, utracone w wyniku zaborów na rzecz Rosji, w nomenklaturze ros. zw. guberniami południowo-zachodnimi, czy też Krajem Południowo-Zachodnim. Na pocz. XX w., a zwłaszcza w okresie II RP, znaczenie tego pojęcia (pisanego wielką literą), uległo rozszerzeniu także na obszar byłego W. Księstwa Litew. oraz dawną wschodnią Galicję; w tym czasie Lwów i Wilno stały się gł. miastami kresowymi. Jednocześnie pojawiło się pojęcie Kresy Utracone, czyli Kresy Zewnętrzne, (niekiedy także: Kresy Dalsze), przez co rozumiano ziemie dawnej Rzeczypospolitej utracone na rzecz ZSRR w wyniku pokoju ryskiego z 1921. Kresami (Kresami Wewnętrznymi) stały się wówczas ziemie położone między wschodnią granicą państwa a linią Bugu. W świadomości Polaków Kresy były określoną rzeczywistością przypominającą dni chwały i potęgi, ale też klęski i męczeństwa. Kresy południowo-wschodnie stanowiły obszar wzajemnego przenikania kultur, odbywającego się w warunkach pokrewieństwa językowego i wspólnoty pochodzenia; nie występowały na nich wyraźne bądź trwałe granice polit., kulturowe, etniczne.
Kresy zostały utrwalone w micie kształtowanym od XVII w. gł. przez literaturę, jako obszar będący szkołą pol. rycerstwa i etosu rycerskiego; stąd tematem najwyższych pochwał i mitologizacji stały się przewagi odnoszone tam w nieustających wojnach przez rycerzy pol., którzy byli idealizowani i przedstawiani jak antyczni herosi, co m.in. przyczyniło się do powstania w pol. myśli polit. i szerzej, w pol. świadomości, idei jedności tych obszarów z całą Polską i integrowania tamtejszych kultur z kulturą ogólnopolską. O popularności i sile oddziaływania pojęcia Kresy na wyobraźnię Polaków okresu II RP świadczy wielość organizacji społ. i polit. mających słowo kresy w swojej nazwie. Po agresji ZSRR na Polskę 17 IX 1939 obszar Kresów należących do II RP znalazł się pod okupacją sowiecką (okupacja sowiecka w Polsce 1939–41), a po ataku Niemiec na ZSRR (22 VI 1941) — pod okupacją niemiecką. W tym też czasie nastąpiło wielkie nasilenie konfliktów narodowościowych na obszarze K., mających charakter tzw. czystek etnicznych; konflikt dotyczył gł. stosunków między ludnością ukr. a ludnością pol. zamieszkałą na Wołyniu i we wschodniej Galicji. Po II wojnie świat., kiedy wschodnia granica Polski została ustalona na Bugu, Kresy pozostały poza terytorium Polski; pojęcie Kresy zostało wyrugowane ze słownika nar. pojęć, w PRL było wręcz słowem zakazanym.
Począwszy od 2. poł. XIX w. (zwłaszcza w okresie nasilenia germanizacji), w publicystyce polit. pojawiło się pojęcie k. stosowane także w odniesieniu do ziem pol. znajdujących się pod panowaniem pruskim (kresy zachodnie, kresy północne), częściej jednak w tym wypadku posługiwano się terminem „pogranicze” (J.L. Popławski identyfikował k. ze wszystkimi pol. ziemiami pogranicznymi). Pojęciem Kresy Zachodnie szczególnie często posługiwała się publicystyka ND. Mianem tym zwykle określano Górny Śląsk, Śląsk Opolski, Pomorze. K. zachodnie rozciągały się, wg niektórych publicystów, po Odrę i Nysę. W II RP terminu Kresy używano także, ze względów polit., na określenie różnych innych obszarów spornych, np. Spisza i Orawy (tzw. Kresy Południowe), czy też pogranicza pol.-litew.-białoruskiego.
Witold Sienkiewicz
