józefińskie reformy,
określenie reform adm., kośc., sądowniczych, społ., szkolnych i wojsk., ogłoszonych w Austrii 1780–90 przez ces. Józefa II
józefińskie reformy
Encyklopedia PWN
w zakresie stosunków agrarnych zalicza się do nich także reformy 1765–80, z okresu jego współregencji z matką, Marią Teresą; zgodne z duchem oświeconego absolutyzmu, reformy józefińskie miały służyć idei centralizmu i wewn. konsolidacji państwa, podniesienia jego poziomu gosp. i podporządkowaniu państwu Kościoła katol. (tzw. józefinizm); gł. celem reform agrarnych było zwiększenie możliwości podatkowych chłopów, poprawa ich położenia jako dostarczycieli rekruta oraz rozładowanie napiętej sytuacji na wsi.
W 1767 ograniczono na Węgrzech pańszczyznę i zakazano rugowania chłopów z ziemi; podobne patenty regulujące sytuację chłopów wyd. 1771 dla Śląska Cieszyńskiego, 1772 dla Dolnej Austrii, 1775 dla Czech, Moraw i Galicji, 1778 dla Styrii. Dokonano centralizacji nacz. instytucji administracji państw., zniesiono zarządy krajowe, rozbudowano zaś administrację prowincjonalną. W 1781 cesarz zniósł poddaństwo osobiste chłopów i ograniczył jurysdykcję patrymonialną; chłopi otrzymali wolność przenoszenia się z miejsca na miejsce, wprowadzono zakaz ich rugowania, dziedziczne prawo do zajmowania gruntów, możliwość procesowania się z panami, określono ich powinności wobec dworu.
W 1781 zniesiono większość prawnych ograniczeń dotyczących Żydów, otwierając drogę do ich asymilacji i gosp. aktywizacji. W 1784 wprowadzono ostry system protekcyjny, zakazując sprowadzania do monarchii tych zagr. produktów, które nie mogły być zastąpione krajowymi (sprowadzane mimo zakazu luksusowe towary publicznie palono). W 1789 przygotowano głęboką reformę systemu podatkowego, którego podstawą miał być dochód z ziemi (opodatkowanie zarówno gruntów chłopskich, jak i dominialnych), przy całkowitej zamianie pańszczyzny na czynsze; nie został on jednak wprowadzony. Skodyfikowano prawo sądowe: 1783 wprowadzono śluby cywilne, 1786 nowy kodeks cywilny, 1787 — karny (tzw. Józefina), znoszący m.in. procesy o czary i apostazję, kwalifikowaną karę śmierci (w praktyce — w ogóle karę śmierci). Już 1773 utworzono Fundusz Edukacyjny, któremu przekazano majątek skasowanego 1773 zakonu jezuitów, następnie dokonano głębokiej reformy szkolnictwa powszechnego (do 1780 ok. 500 nowych szkół lud.). W 1781 wydano edykt o tolerancji dla protestantów i prawosławnych; 1782 — dekret o kasacie wszystkich zgromadzeń zakonnych (pierwsze kasaty już 1769) nie zajmujących się szkolnictwem, nauką lub opieką nad chorymi (zlikwidowano ponad 700 domów zakonnych skupiających ok. 38 tys. zakonników i zakonnic); skonfiskowane majątki przeznaczono przede wszystkim na rozbudowę sieci parafii (1782–83 utworzono ok. 800 nowych parafii); stworzono państw. system kształcenia duchownych, reformowano i powiększano armię, wprowadzając pruskie wzory i nowy system poboru (dożywotnia służba wojsk. chłopów). Rządy Józefa II, początkowo „wolnomyślne”, wkrótce ewoluowały ku systemowi policyjnemu: od 1782 organizowano i rozbudowywano w poszczególnych krajach monarchii dyrekcje policji, sieć tajnych agentów, system szpiegostwa, donosicielstwa i prowokacji. Reformy józefińskie — w wielu przypadkach zbyt radykalne na owe czasy, w innych zaś nie spełniające rozbudzonych oczekiwań (np. chłopów), ograniczające też partykularne interesy poszczególnych krajów monarchii — spotkały się z silnym oporem prawie wszystkich stanów i prowincji, zwłaszcza na Węgrzech (1784 powstanie chłopskie w Siedmiogrodzie) i w Belgii (powstanie antyaustr. 1789–91); 1790–92 zostały one w znacznej części wycofane lub złagodzone przez ces. Leopolda II.
W Galicji gł. znaczenie miały reformy agrarne: 1775 zniesiono pańszczyznę w niedziele i święta i zakazano jej zwiększania, zabroniono panom stosowania kar grzywny i ograniczono kary cielesne; 1781 zezwolono chłopom na odwoływanie się do władz państw. od wyroku sądu pańskiego i określono minimum pańszczyzny od kmieci na 3 dni w tygodniu; 1782 rozciągnięto na Galicję ustawę o zniesieniu poddaństwa (jednak tylko dla części chłopów); 1785 ustanowiono odpowiedzialność materialną dziedzica za skrzywdzenie poddanego; 1786 pozbawiono panów funkcji sądowniczych oraz szczegółowo określono (tzw. Robotpatent) metody egzekwowania pańszczyzny i jej maks. wymiaru (156 dni w roku); 1787 zapewniono nieusuwalność z gruntów chłopów spełniających swoje powinności. W 1784 włączono Galicję w austr. obszar celny; reformy adm. po 1780 znacznie ograniczyły kompetencje lwow. Gubernium, zarządzającego dotąd Galicją.
