jatra

jatra,

teatr indyjski pochodzący z terenów hist. Bengalu (obecnie indyjski stan Bengal Zachodni i państwo Bangladesz) oraz sąsiadujących z nim stanów: Bihar, Orisa i Asam.

W swych długich i skomplikowanych dziejach j. przechodziła wiele zmian. Najprawdopodobniej wywodzi się z ceremonii towarzyszących prastaremu kultowi solarnemu, a później była związana z kultem różnych bóstw: bogiń Ćandi i Manasa, boga Śiwy, a przede wszystkim od ok. II w p.n.e. z kultem boga Kryszny (największa popularność Kryszna-jatr przypada na okres od przeł. XV i XVI w. do połowy XIXw.); w połowie XIX w. nastąpiła sekularyzacja j., w widowiskach prezentowano dzieje ziemskich kochanków (romant. opowieści o Nalu i Damajanti lub o Widji i Sundarze); na przeł. XIX i XX w. pojawiła się tematyka społ.-polityczna. Do dziś j. jest nieodzownym elementem obchodów świąt ku czci Kryszny i stanowi ważny rytuał wisznuitów (przedstawicieli nurtu rel. bhakti); przestała jednak towarzyszyć wyłącznie świętom rel., stała się też czystą rozrywką. Tradycyjne widowiska (grane w języku bengalskim) mają charakter muz., a ich istotnym elementem jest wykonywanie pieśni, co jest rodzajem dialogu. We współczesnej j., prezentującej melodramaty, pieśni nie są już elementem dominującym, w dużym stopniu zastąpił je dialog mówiony prozą. W prezentacji j. ważną rolę odgrywał adhikarin — gł. aktor, śpiewak, twórca pieśni, reżyser przedstawienia, a także właściciel całego zespołu. Do poł. XX w. występowali w j. tylko mężczyźni. Większość zawodowych zespołów (ok. 300) ma siedzibę w Kalkucie, skąd wyruszają na początku sezonu (trwającego od września do kwietnia) i wędrują po całym Bengalu. Przedstawienia odbywają się nocą, na wolnym powietrzu lub w specjalnie wznoszonych namiotach (zimą). J. była i jest najpopularniejszą formą przekazu treści społ., dlatego też często wykorzystywano ją do propagowania nowych idei rel. (ruch bhakti w XVI w.) czy polit.-społ. (nar. ruch antybryt. w XIXw., ruchy lewicowe w XX w.). Wielu reżyserów współcz. teatru w Indiach nawiązuje w swej twórczości do j., np. Utpal Dutt.

Bożena Śliwczyńska

Bibliografia

B. Śliwczyńska Jatra, w: B. Grabowska, B. Śliwczyńska, E. Walter Z dziejów teatru i dramatu bengalskiego, Warszawa 1999.