gwarancje procesowe

gwarancje procesowe,

środki prawne zapewniające ochronę praw i interesów uczestników postępowania karnego, zwłaszcza oskarżonego, w procesie karnym.

Do podstawowych g.p. oskarżonego należą domniemanie niewinności i prawo do obrony; z tych ogólnych gwarancji wypływają dalsze, które je konkretyzują, np. uprawnienia do zaskarżania licznych decyzji procesowych, prawo do uczestnictwa w czynnościach procesowych. W Polsce g.p. oskarżonego zostały częściowo określone w Konstytucji RP (przede wszystkim: prawo do obrony, domniemanie niewinności, prawo do sądu i sprawiedliwego procesu); ich rozwinięcia dokonano w Kodeksie postępowania karnego (w szczególności: nakaz rozstrzygania wątpliwości na korzyść oskarżonego, prawo do obrony, rozumiane jako prawo do przeciwstawiania się tezom oskarżenia oraz jako prawo do korzystania z pomocy obrońcy, prawo do informacji o obowiązkach i uprawnieniach, ale z wyłączeniem obowiązku dostarczania dowodów przeciwko sobie, prawo do składania wyjaśnień i odmowy ich składania, prawo do udziału w czynnościach dowodowych). Z g.p. korzystają także inne strony postępowania, np.: pokrzywdzony w postępowaniu przygotowawczym, powód cywilny lub oskarżyciel posiłkowy w postępowaniu sądowym.

Obowiązujący Kodeks postępowania karnego z 1997 znacznie rozszerzył zakres uprawnień procesowych pokrzywdzonego w porównaniu z Kodeksem postepowania karnego z 1969. Niekiedy z g.p. korzystają także uczestnicy postępowania nie będący jego stronami, np. świadkowie (g.p. jest zapewnienie środków gwarantujących ochronę anonimowości świadka, który obawia się o życie swoje lub swoich najbliższych, zdrowie lub mienie). Oprócz g.p. chroniących interesy uczestników postępowania, należy wskazać także na gwarancje chroniące interesy wymiaru sprawiedliwości, do których należą np.: dyrektywa dążenia do prawdy w toku procesu, swobodna ocena dowodów, kolegialność sądów, niezawisłość sędziowska. Niekiedy gwarancje uczestników postępowania są sprzeczne z gwarancjiami wymiaru sprawiedliwości, np. korzystanie przez świadka z prawa odmowy zeznań utrudnia realizację dyrektywy dążenia do prawdy w postępowaniu dowodowym. Możliwe są także konflikty pomiędzy gwarancjami różnych uczestników postępowania, np. prawo do obrony oskarżonego pozostaje zawsze w konflikcie z gwarancjami świadka anonimowego. Zespół g.p. oskarżonego został ustalony także w umowach międzynar.; szczególne znaczenie ma artykuł 6 Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 1950, który określa środki gwarantujące prawa poszczególnych uczestników procesu w sprawach karnych, prawo do rzetelnego procesu, domniemanie niewinności oraz wiele innych gwarancji kształtujących tzw. karnoprocesowy standard minimalny. Ponieważ stronami konwencji są 43 państwa eur., ich prawo karne procesowe musi być, w zakresie g.p. oskarżonego, dostosowane do tego standardu. We wszystkich demokr. procedurach karnych państw eur. jest zagwarantowane: domniemanie niewinności, prawo do informacji o treści oskarżenia, materialne prawo do obrony, prawo do korzystania z pomocy obrońcy (także bezpłatnego, gdy oskarżony nie jest w stanie pokryć kosztów obrony), prawo do aktywnego udziału w postępowaniu dowodowym, prawo cudzoziemca do korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza. W wielu państwach eur. ustawodawcy zapewniają więcej gwarancji, niż wymaga tego standard wynikający z konwencji (np. w Holandii, Portugalii czy w Polsce).