filmoznawstwo, rzadziej filmologia,
nazwa zbioru dyscyplin, dla których przedmiotem badań jest film, wiedza o filmie.
filmoznawstwo
Encyklopedia PWN
Towarzyszy kinematografii od jej narodzin, poczynając od pierwszych nauk. prób opisania kinematografu i zasad jego funkcjonowania. Trudno określić jednoznacznie, czy i kiedy filmoznawstwo jako nauka oddzieliło się od krytyki i dziennikarstwa film. oraz uprawianej przez twórców refleksji nad warsztatem filmowym. Pierwsze 60-lecie istnienia kina charakteryzowało się współdziałaniem różnych typów piśmiennictwa filmowego. Refleksja nauk., krytyka, manifesty i programy twórcze inspirowały się wzajemnie i krzyżowały. Myśl film. pozostawała wówczas w zasięgu wpływów 2 tradycji: pierwsza, tworzona przez krytyków i artystów, kształtowała potoczną świadomość film.; drugą, o węższym zasięgu oddziaływania, tworzyli ludzie nie związani profesjonalnie z filmem i sporadycznie się nim zajmujący w ramach badań nauk. nad literaturą, sztukami plast. itp. W tym okresie dyscypliną dominującą w badaniach nad filmem stała się poetyka; próbowała ona rozpoznać, sklasyfikować i opisać zmienny repertuar środków wyrazu filmowego. Powstały systemy teoret. ujmujące całość doświadczenia film., dostosowywane i unowocześniane wraz z rozwojem samego medium. Najbardziej znani ich twórcy to: S. Eisenstein, B. Balázs, J. Epstein, R. Arnheim, a w Polsce K. Irzykowski. Dołączyli do nich później A. Bazin, S. Kracauer i J. Mitry.
W latach 60. XX w. ustalił się język filmu i nastąpiła instytucjonalizacja f.; stało się ono dyscypliną akademicką, a film — przedmiotem badań w specjalnie do tego celu utworzonych ośrodkach. Pierwsze źródło inspiracji stanowiła fenomenologia, a jej prekursorem na gruncie badań film. był już w latach 30. R. Ingarden; fenomenologia stymulowała badania w tej dziedzinie także po II wojnie światowej. Pełny nauk. awans f. dokonał się w wyniku akcesu do badań o charakterze semiotyczno-strukturalnym. Wiedza o filmie przejęła wzorce dyscypliny zdolnej przeorganizować dotychczasową refleksję humanist., lingwistyki, koncentrowała się na systemowym opisie zjawiska filmu, poszukując reguł i wzorów, dzięki którym możliwe stało się tworzenie zrozumiałych i akceptowalnych wypowiedzi filmowych. Z tą fazą rozwoju f. wiążą się dokonania m.in.Ch. Metza, P.P. Passoliniego, J. Łotmana, G. Bettetiniego, S. Wortha.
Reakcją na ograniczenia badań semiotycznych był rozwój hermeneutyki, głoszącej powrót do dzieł i metod ich zgodnego z zasadami rozumienia opisu. O autora, a przede wszystkim o odbiorcę upominała się refleksja psychoanalityczna oraz pragmatyczna, stanowiąca obszar refleksji nad użytkownikami znaków i kontekstami ich użycia. W badaniach tych gł. miejsce zajęła kategoria podmiotu, pojmowana na wzór fr. marksizmu strukturalnego (widz jako podmiot ideologii) oraz neofreudyzmu (podmiot podzielony) bądź teorii aktów mowy (pozycja w wypowiedzi).
Jednocześnie z przełamywaniem wzorców systemowego myślenia f. wkroczyło w sferę oddziaływania myśli lewicowo-radykalnej, wiążącej ideologię nie z treściami zawartymi w filmie, lecz przede wszystkim ze sposobami funkcjonowania kamery zdeterminowanymi określoną wizją świata.
W tym samym czasie myśl filmologiczna przejęła impulsy ze strony dekonstruktywizmu, dokonującego rewizji całej tradycji myśli filoz. i proponującego nowy sposób lektury klas. tekstów.
W połowie lat 60. w f. nastąpił podział na 2 gł. modele badawcze. Pierwszy, określający się mianem semiotyki psychoanalitycznej lub psychoanalizy strukturalnej, zdominowany przez myśl poststrukturalną, ewoluował w kierunku łączenia osiągnięć semiotyki i psychoanalizy. Nieoczekiwanie wysoką rangę i znaczną liczebnie reprezentację zyskała w obrębie tego nurtu myśl feministyczna, łącząca psychoanalizę z teorią marksistowską oraz rewolucyjnymi hasłami ruchu wyzwolenia kobiet. Jej przedstawicielami są m.in. T. De Laurentis, M.A. Doane, L. Mulvey. Drugi nurt współczesnego f. rezygnuje z autonomii badań, przyjmując orientację antropologiczną bądź kulturową, głosi kres systemów teoretycznych, powrót do badań samych dzieł oraz poetyk twórczych w kontekście najszerzej pojmowanej kultury (D. Andrew, G. Bettetini, F. Casetti).
We współcz. myśli filmoznawczej dominuje orientacja kognitywna; badacze aktów rozpoznawania, interpretacji, pamięci i wyobraźni odwołują się do informatyki, neurofizjologii i psycholingwistyki. Czołowym przedstawicielem kognitywistów jest D. Bordwell. Przemiany w kulturze współcz., inwazja mediów elektronicznych rozszerzyły pole badawcze f. i doprowadziły do ukształtowania się nowej dyscypliny — wiedzy o mediach. Badania historyków filmu, rozpoczęte w latach 20. XX w . (wtedy pojawiły się pierwsze zarysy dziejów kinematografii), przyniosły fundamentalne opracowania historii świat. sztuki film. (G. Sadoul, J. Toeplitz) oraz monograficzne ujęcia wybranych problemów. W latach 70. i 80. zostały podjęte podstawowe prace źródłowe oraz szczegółowe badania nad dziejami najstarszego kina, ożywiła się refleksja metodol.-teoretyczna (M. Ferro, A. Gaudreault), nastąpiła także fuzja hist. badań szczegółowych z koncepcjami kulturowymi i propozycjami uwzględniającymi wybrane perspektywy teoretyczne. Więź historii i teorii wydaje się jedną z najbardziej znamiennych tendencji współczesnego f.
Oprócz gł. nurtu ewolucji f. istnieją jego odmiany lokalne; myśl filmologiczna w poszczególnych krajach rozwijała się na różne sposoby zależnie od modelu kultury, zastanej tradycji filoz., stopnia instytucjonalizacji, uwikłania w politykę kulturalną.
