emigracyjna kultura
 
Encyklopedia PWN
emigracyjna kultura,
twórczość kult. (lit., artyst., nauk., edukacyjna) na obczyźnie będąca następstwem emigracji politycznej.
W XVIII–XX w. aktywność kult. na emigracji była najczęściej wyrazem protestu twórców przeciwko tym zjawiskom, które spowodowały opuszczenie kraju pochodzenia (brak suwerenności państw., terror, nietolerancja rel., ograniczenia swobód obywatelskich i twórczych). Za najistotniejsze cele k.e. uznać można w związku z tym: obronę wartości zagrożonych lub niszczonych w kraju (tradycja, tożsamość nar., religia, więzi hist. i obraz przeszłości, prawa człowieka), kształtowanie postaw niepodległościowych, zwracanie uwagi opinii międzynar. na sytuację polit. w kraju, dialog ze środowiskami emigr. innych narodów oraz — nie zawsze skuteczne — próby nawiązania kontaktu z elitami kraju osiedlenia. Twórczość indywidualna na obczyźnie była wspomagana i uzupełniana przez instytucje kult. o różnorodnym charakterze (fundacje, oficyny wydawnicze, księgarnie, biblioteki, towarzystwa nauk., organizacje zawodowo-twórcze, rozgłośnie radiowe, galerie, zespoły teatr., placówki oświat. różnych szczebli, szkoły wyższe); ich działalność umożliwiała kontynuowanie twórczości przedstawicielom różnych dyscyplin artyst. i nauk., wpływając na rozwój życia umysłowego, hierarchizację dokonań (nagrody lit.), zapewniała także kontakt między twórcami zamieszkałymi w różnych krajach. Charakterystycznym elementem k.e. XIX–XX w. było najczęściej rozbudowane i zróżnicowane czasopiśmiennictwo (informacyjne, polit., lit., kuluralno-społ., nauk.) traktowane jako forum życia umysłowego, m.in. kreowania myśli polit. i ujawniania stosunku do wydarzeń zewn., oraz instrument, za pomocą którego wychodźstwo starało się utrzymywać kontakt z krajem.
Polskie wychodźstwa niepodległościowe XVIII–XX w. uczyniły z kultury jedną z najważniejszych form swojej działalności. Emigracja 1831 (Wielka Emigracja) nie tylko zasłynęła dzięki wybitnym twórcom (A. Mickiewicz, J. Słowacki, Z. Krasiński, C. Norwid), ale powołała też wiele instytucji kult., z których do dziś działa w Paryżu Biblioteka Pol. oraz Tow. Hist.-Literackie. Z doświadczeń wychodźstwa polistopadowego korzystała emigracja po powstaniu styczniowym 1863–64, a także wojenna (1939) i powojenna (1945, 1968, lata 80.), kiedy to poza krajem znaleźli się pisarze (m.in. W. Gombrowicz, G. Herling-Grudziński, M. Hłasko, J. Lechoń, Cz. Miłosz, S. Mrożek, T. Parnicki, K. Wierzyński), historycy (O. Halecki, M. Kukiel), badacze literatury (W. Lednicki, W. Weintraub, J. Trypućko), filozofowie (J.M. Bocheński, L. Kołakowski), plastycy (J. Czapski, J. Lebenstein), kompozytorzy (R. Palester, A. Panufnik) i ludzie teatru (L. Pobóg-Kielanowski, M. Hemar). Dzięki instytucjom powołanym do życia w Londynie (m.in. Inst. Pol. i Muzeum Gen. Sikorskiego, Biblioteka Pol., Pol. Uniw. na Obczyźnie, Związek Pisarzy Pol. na Obczyźnie), Paryżu (Inst. Lit., „Kultura”), Nowym Jorku (Pol. Inst. Nauk., Inst. Józefa Piłsudskiego), a także dzięki radiu (RWE, BBC, Głos Ameryki) twórczość kult. poza krajem stała się przeciwwagą dla kultury w kraju, ograniczanej przez cenzurę i poddawanej presji ideol., oraz zyskała wysoką rangę intelektualną i artyst. (Nagroda Nobla w dziedzinie literatury dla Cz. Miłosza).
W XIX w. los wychodźców stał się udziałem ros. demokratów (A. Hercen i jego czasopismo „Kołokoł”), a także tych pisarzy, którzy nie czuli się we własnym kraju w pełni wolni (1851–70 na dobrowolnym wygnaniu przebywał V. Hugo). W XX w. działalność kult. na emigracji stała się powszechniejsza na skutek powstania państw totalitarnych. W wyniku dojścia do władzy A. Hitlera (1933) z Niemiec, a następnie z Austrii (do Francji i Wielkiej Brytanii oraz USA) wyjechała duża grupa ludzi pióra i naukowców (Th. Adorno, R. Carnap, A. Einstein, S. Freud, E. Fromm, Th. Mann, R. Musil, J. Roth, S. Zweig). Poza Niemcami działały organizacje twórcze i nauk., a wielu naukowców niemieckojęzycznych podjęło pracę na uniwersytetach amerykańskich. Po rewolucji bolszewickiej w Rosji na emigracji znalazło się wielu ros. pisarzy, naukowców i artystów (K. Balmont, I. Bunin, D. Mereżkowski, W. Nabokow, W. Kandinsky), powstały oficyny wydawnicze, ukazywała się prasa; gł. ośrodkami życia umysłowego „białych” Rosjan były Paryż, Berlin, Praga i Warszawa. W 1972 Związek Sowiecki opuścił I. Brodski, a 1974 z powodów polit. z ZSRR został wydalony A. Sołżenicyn. Twórczość Brodskiego i Sołżenicyna, podobnie jak Bunin — laureatów Nagrody Nobla, którzy osiedli w USA, przyczyniła się do ujawnienia prawdy o rzeczywistym obliczu komunist. dyktatury. Po II wojnie świat. instytucje kult. (prasa, wydawnictwa) rozbudowała emigracja ukr., której początki sięgają lat 20., także litew., węgierska, czeska i in. wywodzące się z państw bloku sowieckiego. Rozpad systemu komunist. wpłynął na treść i charakter działań kult. podejmowanych poza krajem, nie spowodował jednak likwidacji większości instytucji kult., nie oznaczał także powrotu z emigracji tych wszystkich twórców, którzy udali się na nią z powodów politycznych.
Rafał Habielski
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia