dialektologia
Encyklopedia PWN
we wszystkich krajach pierwszą fazą dialektologii było zbieranie i zapisywanie form językowych, wyrazów, zwrotów, używanych na określonych obszarach; później położono nacisk na pojęcie dialektów jako swoistych systemów wewnątrz języka ogólnego; dialektologia odgrywa ważną rolę w wyświetlaniu historii kształtowania się języków nar. i lit. oraz udziału dialektów w tym procesie. W Polsce początki d. przypadają na 2. poł. XIX w. i pozostają w związku z etnografią. Materiały gwarowe były publikowane w redagowanym przez J. Karłowicza piśmie etnogr. „Wisła” (1887–1905, 1916–17). Początki badań nauk. wiąże się z osobą L. Malinowskiego i jego publikacją o dialekcie opolskim Beiträge zur slavischen Dialektologie. I. Über die Oppelnische Mundart in Oberschlesien ( 1873). Poważnym osiągnięciem przeł. XIX i XX stulecia był przygotowany i opublikowany przez Karłowicza 6-tomowy Słownik gwar polskich (1900–11). Twórcą naukowej d. w Polsce był K. Nitsch, który prowadził badania nad gwarami pol. na obszarze 3 zaborów i opublikował wyniki w ujęciu syntetycznym w pracach Mowa ludu polskiego (1911) i Dialekty języka polskiego (1915). W okresie międzywojennym badania regionalne podjęli: M. Małecki, Z. Stieber, W. Kuraszkiewicz, H. Świderska-Koneczna, H. Friedrich, S. Tarnacki. Wyniki tych badań opublikowano po raz pierwszy w postaci atlasów lingwistycznych: Z. Stiebera (Izoglosy gwarowe na obszarze dawnych województw łęczyckiego i sieradzkiego 1933), Małeckiego, Nitscha (Atlas językowy polskiego Podkarpacia 1934) i w wielu cennych monografiach. W okresie powojennym badania dialektologiczne były prowadzone w wielu ośrodkach uniwersyteckich i placówkach PAN. W Krakowie pod kierunkiem Nitscha oprac. Mały atlas gwar polskich (t. 1–13 1957–70); A. Zaręba opublikował Atlas językowy Śląska ( t. 1–6 1969–1980). Prowadzone są także prace nad obszernym słownikiem gwar pol. (wyszły t. 1–5, 1979–94). W Warszawie pod kierownictwem W. Doroszewskiego oraz jego uczniów badano gwary Warmii, Mazur, Mazowsza i Podlasia. Opublikowano z tego zakresu Studia Warmińsko-Mazurskie (t. 1–12 1958–80), Atlas gwar mazowieckich (t. 1–10 1971–92), Zróżnicowanie słowotwórcze gwar Mazowsza i Podlasia (t. 1–2 1975–79). Pod kierownictwem Stiebera przeprowadzono badania nad kaszubszczyzną i opublikowano Atlas kaszubszczyzny i dialektów sąsiednich (t. 1–15 1964–78). Środowisko warsz. wespół z dialektologami innych krajów słow. uczestniczy w pracach nad atlasem językowym ogólnosłow. OLA (opublikowano t. 1–3 1988–94). W Poznaniu badania lingwistyczne są prowadzone łącznie z etnograficznymi. Rezultatem wspólnego przedsięwzięcia jest Atlas języka i kultury ludowej Wielkopolski pod redakcją Z. Sobierajskiego i J. Burszty ( t.1–5 1978–89). W Łodzi badaniom dialektologicznym patronuje K. Dejna, który opublikował m.in.: Polsko-laskie pogranicze językowe na terenie Polski ( t. 1–2 1951–53), Atlas gwary województwa kieleckiego (t. 1–6 1962–68), Słownictwo ludowe z terenu byłych województw kieleckiego i łódzkiego (1974–85). Najpoważniejszym osiągnięciem dialektologii pol. XX w. jest fundamentalna dla tej dziedziny językoznawstwa praca Dejny Dialekty polskie (1973), oparta na uniwersalnej koncepcji pojmowania dialektów, nie tylko na zasadzie skupisk izoglos, ale także w powiązaniu z centrami kulturowymi. Zastosowane w pracy zasady określania istoty i klasyfikacji dialektów oraz metody opisywania procesów, które prowadzą do ich formowania się, zostały przyjęte w dialektologii ogólnosłowiańskiej. Dejna jest twórcą Atlasu gwar polskich (t. 1 1998), w którym na podstawie danych aktualnych, gromadzonych w terenie, i materiałów starszych są przedstawiane podstawowe zróżnicowania systemowo-gramatyczne cech gwarotwórczych oraz dynamika procesów rozwojowych, w rezultacie których do tego zróżnicowania doszło na obszarze pol. języka etnicznego.
