chrystianizacja
 
Encyklopedia PWN
chrystianizacja,
wprowadzanie w społeczeństwach niechrześcijańskich zasad wiary i norm etycznych według nauki Jezusa Chrystusa,
realizuje Jego nakaz głoszenia Ewangelii, wyprowadzający chrześcijaństwo z judaistycznego etnocentryzmu i czyniący je religią powszechną. Eschatologiczna wizja chrystianizacji, dająca nadzieję zbawienia — wiecznej nagrody za życie zgodne z przyjętą wiarą, oraz moralna postawa pierwszych pokoleń jej wyznawców sprzyjały szerzeniu się chrystianizacji w imperium rzymskim pomimo prześladowań w I–III w. Do IV w. chrystianizacja obejmowała życie wewnętrzne gmin chrześcijan, którzy nie brali udziału w życiu publicznym, związanym z oficjalnymi kultami pogańskimi. Na przełomie II i III w. upowszechnił się trwający 2–3 lata okres próby dla pragnących przyjąć chrzest; uczyli się oni podstaw wiary (stąd ich nazwa: katechumeni — nauczani) w tzw. szkołach katechetycznych (m.in. w Antiochii, Aleksandrii), które odgrywały wówczas także dużą rolę kulturotwórczą. Uczestniczyli oni w życiu gminy (poza dostępną tylko dla wiernych eucharystyczną częścią mszy świętej), następnie zaś na podstawie obserwacji ich postępowania byli dopuszczani do chrztu. Tolerancyjne akty cesarskie (311 Galeriusza, 313 Konstantyna I Wielkiego) umożliwiły w imperium rzymskim chrystianizację życia publicznego, która — pomimo oporu sił tradycyjnych — nasilała się wraz ze wzrostem liczebności chrześcijan i z faktycznym podporządkowywaniem Kościoła władzy cesarskiej. Chrystianizacja prawa i ustroju rzymskiego dotknęła tylko spraw wyraźnie sprzecznych z chrześcijaństwem (np. zastąpienie deifikacji cesarzy sakralizacją ich władzy), Kościół zaś zrezygnował z rygorystycznego przestrzegania tych zasad Dekalogu, które uniemożliwiało funkcjonowanie ówczesnego państwa (zgoda na karę śmierci, na rozlew krwi w wojnie obronnej, od VI w. na podbój kraju pogan w celu zapewnienia ich pokojowej chrystianizacji). Autorytety kościelne pozostawiały władzy publiczną likwidację zewnętrznych przejawów pogaństwa, które traktowano albo jako dzieła rąk ludzkich nie mające sił nadprzyrodzonych, albo jako oznakę poddania się pod władzę demonów, przeciwko którym stosowano egzorcyzmy. Od początku zalecano władzy publiczne używanie przymusu pośredniego, skłaniającego do przyjęcia chrztu: wyższe podatki dla pogan i Żydów, usuwanie pogan ze służby publicznej, na początku VI w. konfiskatę mienia pogan; sam akt chrztu miał być jednak dobrowolny. Dawna nietolerancja wobec chrześcijan zamieniła się pod koniec starożytności w brak tolerancji dla niechrześcijan, wynikający w warstwie teologicznej z troski o zbawienie ich dusz, w praktyce podsycany przez wiele następnych wieków względami ekonomicznymi i uprzedzeniami. Chrystianizacja wsi w I–VI w. w imperium rzymskim przebiegała wolniej niż chrystianizacja miast (z wyjątkiem Syrii) w wyniku różnic kulturowych, często także odmienności językowej. Wprowadzenie i upowszechnienie w V–VI w. litanii, procesji oraz innych obrzędów, które w przekonaniu ich uczestników poprawiały warunki naturalne gospodarki wiejskiej, ułatwiały chrystianizację wsi, lecz również wprowadzały elementy synkretyzmu; umacniała ją powolna rozbudowa sieci kościołów wiejskich. Analogiczne jak w imperium rzymskim były metody chrystianizacji na obrzeżach jego wschodnich części, które bądź od dawna stykały się z cywilizacją piśmienną, bądź już do niej należały. Napór germański na imperium kie od IV w. postawił chrystianizację przed nowymi zadaniami. Germańscy, później słowiańscy, wreszcie bałtyjscy przybysze do cywilizacji chrześcijańskiej nie rozporządzali ani w swym słownictwie, ani w strukturach pojęciowych gotowymi możliwościami przetłumaczenia ewangelicznego posłania. Trudności językowe ograniczały możliwości wstępnego objaśniania wiary, sprowadzając je do głoszenia wszechmocy Boga chrześcijan i sprawiedliwości Jego wyroków eschatologicznych; Chrystusa przedstawiano jako Zwycięzcę i Pana Świata. Rozwój teologii w IV w. spowodował położenie nacisku na znaczenie sakramentalnej łaski chrztu; już w tym stuleciu zarysowała się tendencja do przesuwania nauki wiary chrześcijańskiej na czas po przyjęciu chrztu i w VI w. ten wzór chrystianizacji zwyciężył. Indywidualne inicjatywy chrystianizacji, podejmowane bez uzyskania przyzwolenia władzy naczelnej plemienia czy wczesnego państwa, kończyły się z reguły męczeńską śmiercią misjonarzy. Zgoda na chrystianizację, podejmowana pod wrażeniem osiągnięć cywilizacyjnych bliższych lub dalszych sąsiadów chrześcijańskich albo pod naciskiem politycznym, otwierała powolny proces chrystianizacji, przebiegający z zahamowaniami i cofnięciami (misja papieska Grzegorza I Wielkiego w początkach VII w. u Anglosasów, chrystianizacja Irlandii w VI–VII w.). Chrzest pogańskiego władcy, jego otoczenia i drużyny — przyjmowany z powodów religijnych (przekonanie o mocy Boga chrześcijan) lub politycznych (brak więzi ideologicznej w sytuacji szybkiego podboju kraju chrześcijańskiego lub wielu pogańskich organizacji etnicznych) — przynosił niszczenie pogańskich ośrodków kultu i masowe chrzty najeźdźców na podbitych ziemiach chrześcijańskich; powodował też znacznie powolniejszą, także zewnętrzną, chrystianizację dawnego pogańskiego centrum najeźdźców (chrystianizację państwa merowińskiego) lub ziem położonych z dala od chrześcijańskich sąsiadów (Mazowsze w XI w.). Wynikało to z braku kadr duchowieństwa misyjnego, na które spadł trud nauki wiary, ograniczany wobec pierwszych pokoleń neofitów do wymagania zachowania kościelnych przepisów. Dopiero trzecie i czwarte pokolenie chrześcijańskiego możnowładztwa zaczęło fundować kościoły dla siebie, a zarazem dla podległej sobie ludności. Masowe chrzty ludności, likwidacja pogańskich miejsc kultu publicznego i wzniesienie kościołów w ośrodkach władzy wystarczały, by Kościół uznał, że kraj stał się ki, lecz był traktowany jako świeżo nawrócony; chrystianizację uznawano za zakończoną, gdy sieć kościołów w stosunku do zaludnienia odpowiadała poziomowi w krajach od dawna chrześcijańskich. Istotne trudności chrystianizacji występowały, gdy tworzące się imperia wczesnośredniowieczne podejmowały podbój pogańskich sąsiadów, głosząc hasła pokojowej chrystianizacji, co wywoływało długotrwały opór, np. Sasów — krwawo tłumiony przez Karola Wielkiego, krajów połabskich wobec władców niemieckich, ludów bałtyjskich. Rozziew między doktryną teologiczną i praktyką chrystianizacji we wczesnym i pełnym średniowieczu powiększał się, prowadząc często do podbojów pod hasłem: śmierć lub chrzest. Ostatnią chrystianizacją prowadzoną według wczesnośredniowiecznej zasady masowych chrztów i późniejszej nauki wiary był chrzest Litwy (przełom 1386 i 1387). Na początku XIII w. zakony żebrzące odnowiły zasadę dokładnej nauki wiary przed chrztem, podejmując misje w krajach islamu; wytyczną tę przyjęły wszelkie misje chrystianizacyjne w czasach nowożytnych i najnowszych, niezależnie od ich charakteru wyznaniowego.
Chrystianizację Polski otworzył chrzest Mieszka I i jego otoczenia 966. Zawarcie przez Mieszka I w kilka miesięcy po chrzcie nierównej „przyjaźni” z cesarzem Ottonem I ukazuje szybkość wchodzenia Polski w świat chrześcijański, z czym wiązało się zniszczenie publicznych ośrodków kultu pogańskiego. Stworzyło to przymus psychiczny, pod którego naciskiem odbywały się masowe chrzty ludności ośrodków grodowych i siół. Już 968 państwo Mieszka uzyskało biskupa, zależnego wprost od papieża. Opór Kościoła saskiego spowodował, że dopiero Bolesław I Chrobry, wykorzystując męczeństwo świętego Wojciecha, potrafił uzyskać erekcję samodzielnej polskiej prowincji kościelnej (Gniezno). Pierwsze kościoły fundowali Mieszko I i jego syn w ośrodkach grodowych, zwłaszcza w zachodnich i południowych częściach monarchii. Aparat monarszy za Mieszka i Bolesława Chrobrego brutalnie egzekwował zachowywanie przepisów kościelnych (np. wybijano zęby za nieprzestrzeganie postu). Na utrzymywanie instytucji kościelnych łożył monarcha, oddając do ich obsługi osady służebne. Więź możnowładztwa z Kościołem umocniła się w 2. połowie XI w., przynosząc pierwsze prywatne fundacje oratoriów, kościołów; sieć prywatnych fundacji kościelnych, wznoszonych głównie przez możnych i przednie rycerstwo oraz powstające gminy miejskie, osiągnęła w połowie XIII w. gęstość zapewniającą (poza osadnictwem puszczańskim na wschodzie Polski, niszczonym wówczas najazdami tatarskimi, jaćwieskimi i litewskimi) obsługę duszpasterską ludności. Podczas niedzielnej mszy świętej uczono wiernych na pamięć w języku polskim modlitw podstawowych (Ojcze nasz, Zdrowaś Mario), Wyznania wiary (Credo) i Spowiedzi powszechnej (Kajam się Bogu); objaśniając nauczane teksty, zwłaszcza wykaz grzechów, akcentowano aspekty prawnicze (grzech — pokuta) według wzorów wczesnośredniowiecznych. Kazania wygłaszano przed XIV w. wyjątkowo, co było spowodowane (podobnie jak w całej ówczesnej Europie) niedostatkiem wykształcenia kleru parafialnego; wspomagali go od 2. ćwierci XIII w. dominikanie i franciszkanie. Gęstość sieci parafialnej, charakter duszpasterstwa oraz spisanych w XIII w. żywotów świętych polskich ukazują, że chrystianizacja społeczeństwa polskiego w połowie XIII w. nie odbiegała od ogólnoeuropejskich standardów. Późniejsze zwalczanie przeżytków pogaństwa, a od XVI w. — laicyzacji i sekularyzacji, są niekiedy nieprecyzyjnie lub błędnie nazywane chrystianizacją.
Bibliografia
Kościół w Polsce, t. 1: Średniowiecze, red. J. Kłoczowski, Kraków 1966;
Dzieje teologii katolickiej w Polsce, red. M. Rechowicz, t. 1: Średniowiecze, Lublin 1974;
J. Dowiat Chrzest Polski, Warszawa 1997.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Antiochia nad Orontesem, obecnie Antakya (Turcja)fot. P. Tomaszewski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kronika Radziwiłła tzw., karta z z przedstawieniem legendarnych okoliczności, w jakich św. Włodzimierz podjął decyzję o przyjęciu wiary chrześcijańskiej w obrządku prawosławnym fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia