Wyże i niże
 
Wyże i niże
Wyże i niże kształtują pogodę w średnich szerokościach geograficznych i odpowiedzialne są za transport (adwekcję) i mieszanie mas powietrza o różnych temperaturach i wilgotnościach. 
 Wąskie strefy przejściowe między masami powietrza o różnych włanościach to fronty atmosferyczne: ciepły, chłodny i zokludowany.
W skali całego globu wyże i niże średnich szerokości geograficznych odpowiedzialne są za transport ciepła w kierunku biegunów w tej strefie. Typowe rozmiary wyżów i niżów to 1000–2000 km.
W centrum niżu (cyklonu) ciśnienie atmosferyczne na powierzchni ziemi osiąga lokalne minimum. Dookoła tego centrum wieją wiatry tym silniejsze, im większy jest lokalny gradient ciśnienia. Na skutek ruchu obrotowego Ziemi cyrkulacja w niżu (cyrkulacja cykloniczna) na pólkuli północnej ma kierunek przeciwny do ruchu wskazówek zegara, a na półkuli południowej — zgodny z ruchem wskazówek zegara.
W dolnych warstwach atmosfery, na skutek tarcia o powierzchnię ziemi, wiatry w niżu wieją po spirali w kierunku do centrum. W związku z tym w centrum niżu mają miejsce ruchy wznoszące, powodujące powstanie chmur i opadów.
W niżu obserwuje się fronty: ciepły we wschodniej, a chłodny w zachodniej jego części. Fronty te przemieszczają się zgodnie z kierunkiem cyrkulacji. Gdy front chłodny, przemieszczający się zawsze z większą prędkością, dogoni front ciepły, powstaje front zokludowany. Proces ten rozpoczyna się w centralnej części niżu. Przejściu każdego rodzaju frontu towarzyszy typowa dla niego sekwencja zmian temperatury, ciśnienia, prędkości i kierunku wiatru oraz zachmurzenia i związanych z nim opadów.
W niskich szerokościach geograficznych nad ciepłymi obszarami oceanów powstają inne rodzaje niżów, tzw. cyklony tropikalne (huragany, tajfuny).
Wędrują one ze wschodu na zachód i charakteryzują się bardzo silnymi wiatrami oraz obfitymi opadami. W niewielkim obszarze centralnym, tzw. oku cyklonu, niebo jest bezchmurne na skutek ruchów zstępujących.
Centrum wyżu (antycyklonu) jest lokalnym maksimum ciśnienia na powierzchni ziemi. W centrum tym występuje powolne osiadanie powietrza,
 które w dolnych warstwach atmosfery rozpływa się we wszystkich kierunkach po liniach spiralnych. Przeciwnie niż w niżu kierunek cyrkulacji w wyżu (cyrkulacja antycykloniczna) na półkuli północnej jest zgodny z ruchem wskazówek zegara, a na południowej przeciwny do ruchu wskazówek zegara. O przebiegu pogody w wyżu w dużym stopniu decyduje pora roku. Latem wyże są na ogół słoneczne z rozwijającą się w godzinach okołopołudniowych konwekcją i towarzyszącymi jej często chmurami konwekcyjnymi. W chłodnej porze roku wyże bywają mgliste i wilgotne (tzw. „zgniły” wyż), bądź mroźne i bezchmurne. Charakterystycznym zjawiskiem dla wyżu jest inwersja temperatury i towarzysząca jej podinwersyjna warstwa zanieczyszczeń.
 
W okresie „przedsatelitarnym” położenie niżów, wyżów i frontów określano i prognozowano jedynie na podstawie zjawisk obserwowanych z powierzchni Ziemi. Współcześnie charakterystyczny układ chmur widoczny na zdjęciach satelitarnych pozwala określać ich położenie i śledzić ich rozwój i przemieszczanie.
Małgorzata Nurek-Malinowska
zgłoś uwagę
Ilustracje
Cyrkulacja cyklonalna powietrza, schemat, wraz z towarzyszącym mu układem frontów atmosferycznych. Liniami zamkniętymi w kolorze czarnym oznaczono izobary. Strzałki czerwone i niebieskie ilustrują kierunki przemieszczania się frontów: ciepłego (czerwona linia z półkolami) i chłodnego (niebieska linia z trójkątami) oraz okluzji (linia fioletowa z trójkątami i półkolami). Ciemne strzałki pokazują kierunek wiatru przy powierzchni ziemi. Schematycznie kolorem żółtym zaznaczono obszar zachmurzenia. Rejon, gdzie przy powierzchni ziemi zalega ciepłe powietrze zaznaczono kolorem brązowym. Obszar powietrza chłodnego zaznaczono kolorem niebieskim. rys. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Front chłodny rys. W. Sankowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Front ciepły rys. W. Sankowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Inwersja temperatury rys. W. Sankowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Osiadanie powietrza, rysunek przedstawia cyrkulację w wyżu w przekroju pionowymrys. W. Sankowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Cyklon tropikalny Fran fot. NOAA © NOAA
Ruchy wznoszące, cyrkulacja w niżu w przekroju pionowymrys. W. Sankowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Front zokludowany rys. W. Sankowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wyż rys. W. Sankowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia