Wałbrzych

rys. Z. Kwiatkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Wałbrzych,

m. powiatowe w województwie dolnośląskim, powiat grodzki (do 2002 i od 2013), siedziba pow. wałbrzyskiego, w G. Wałbrzyskich, nad Pełcznicą, częściowo w granicach Książańskiego Parku Krajobrazowego, na wys. 400–500 m.

Ludność miasta: ogółem — 111,9 tys. mieszkańców (2019)

Gęstość zaludnienia: 1 316,4 os/km² (2019)

Powierzchnia: 85 km²

Współrzędne geograficzne: długość geograficzna: 16°17′E, szerokość geograficzna: 50°46′N

Prawa miejskie: nadanie praw — 1426

Oficjalne strony WWW: www.um.walbrzych.pl

1950–92 liczba ludności wzrosła o 50%; największy ośr. przem. w Dolnośląskim Zagłębiu Węglowym. Procesy restrukturyzacyjne i prywatyzacyjne w latach 90. XX w. doprowadziły do zaniku dominującej roli górnictwa węgla kam.; od 1996 likwiduje się stopniowo majątek nieczynnych kopalni oraz znacznej części obiektów towarzyszących; rozwinięty przemysł miner., zwłaszcza szklarski (huta szkła walcowanego) i ceramiki szlachetnej (porcelana stołowa), elektromaszynowej (m.in. maszyny górnicze), spoż., odzieżowy; elektrociepłownia; węzeł kol. (4 stacje PKP); komunikacja miejska wspólna z sąsiadującym Szczawnem Zdrojem. Ośrodek kult. i oświat.; filie: Politechniki Wrocł., i Akad. Ekon. oraz warsz. i bydg. Wyższej Szkoły Pedag.; Dolnośląskie Obserwatorium Geofiz. Inst. Geofizyki PAN; liczne szkoły ponadpodstawowe; Teatr Dramatyczny im. J. Szaniawskiego, Teatr Lalek, Filharmonia Wałbrzyska; Muzeum Okręgowe; różnorodne obiekty sport.; turyst. baza noclegowa. Wałbrzych leży w szerokiej dolinie rzeki, na obu jej brzegach; w północnej części znajduje się zamek Książ (w pobliżu Sudeckie Stado Ogierów) i dzielnica Lubiechów ze znaną Palmiarnią, we wschodniej — tereny zielone, m.in. uroczyska Ptasia Góra, Niedźwiadki, park Rusinowa; na zachodzie Wałbrzych graniczy z uzdrowiskiem Szczawno Zdrój i leżącą w jego granicach górą Chełmiec; na południowym zachodzie z m. Boguszów-Gorce; zakłady przem. skupiają się wzdłuż linii kol., zwłaszcza w dzielnicach Sobięcin, południowej części Podgórza i w Piaskowej Górze.

Historia.

Wczesnośredniowieczna osada słow., następnie gród obronny, od 1290 zamek książęcy w posiadaniu Piastów świdnicko-jaworskich; od 1392 pod zwierzchnictwem Czech, dzielił losy polit. Śląska (niem. Waldenburg, spolszczona forma Wałbrzych od XIX w.); od 1742 w państwie prus. Prawa miejskie przed 1426 (1400?); od XIV w. wydobycie rud ołowiu i srebra; w XV–XIX w. rozwój sukiennictwa i płóciennictwa (w XVIII w. eksport gł. do Europy Zachodniej); 1792 bunt tkaczy; 1818 zainstalowano przędzalnię mech. (pierwsza na Śląsku); w 2. poł. XVI w. początki górnictwa węgla kam., gwałtowny rozwój w 2. poł. XVIII i XIX w.; od XIX w. rozwój przemysłu; 1820 powstała odlewnia żelaza, 1829 i 1845 fabryka porcelany, 1868 huta szkła i gazownia, 1896 elektrownia i tramwaje, 1900 wodociągi i kanalizacja; od 1853 połączenie kol. z Wrocławiem, od 1867 z Jelenią Górą; wzrosła liczba ludności z ok. 10,4 tys. 1870 do ok. 64,1 tys. 1939; nastąpił rozwój przestrzenny miasta. Po I wojnie świat. pozostał w granicach Niemiec; w okresie II wojny światowej 1944–45 podobóz obozu koncentracyjnego Gross-Rosen, 3 oddziały robocze jeńców sowieckich, 2 — jeńców wł., 4 obozy pracy przymusowej; od 1945 w Polsce; XIX w.–1975 i od 1999 siedziba powiatu, 1975–98 siedziba województwa; 1951 powiększony o miasta Biały Kamień i Sobięcin (część miasta); 1973 do Wałbrzycha włączono m.in. Lubiechów, Książ, Szczawienko, Sobięcin, Glinik, Podgórze.

Zabytki.

Klasycystyczny kościół ewangelicki (1785–88, C.G. Langhans); klasycyst. pałac (1800–03).

Bibliografia

Wałbrzych. Historia, współczesność, perspektywy, red. K. Krzyżagórski, Wrocław 1970.

Książ, zamek Hochbergów