Tyzenhauz Antoni, ur. 1733, zm. 31 III 1785, Warszawa,
podskarbi nadworny litewski i starosta grodzieński od 1765. W 1765–80 zarządca litewskich ekonomii królewskich;
Tyzenhauz Antoni
Encyklopedia PWN
fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
przywódca stronnictwa królewskiego na Litwie, organizator (1767–80) w dobrach królewskich ok. 50 manufaktur rozmaitych branż (głównie w Grodnie oraz pobliskiej Horodnicy i Łosośnie); jako podskarbi zabiegał zwłaszcza o rozwój handlu zagranicznego (kantor handlowy w Grodnie) oraz budowę dróg lądowych i wodnych (oczyszczanie i pogłębianie rzek, m.in. Niemna, budowa kanałów); jego działalność gospodarcza, mająca na celu zwiększenie dochodów króla poprzez uprzemysłowienie dóbr królewskich oraz zwiększenie świadczeń chłopskich (przywrócenie pańszczyzny), zakończyła się upadkiem znacznej większości manufaktur, wzrostem niezadowolenia, a nawet buntem chłopów (szawelskie powstanie), odebraniem Tyzenhauzowi zarządu ekonomii oraz 2 procesami ekonomicznymi (jako podskarbiego od 1780 i jako zarządcy ekonomii od 1781); nie zdołał również zrealizować swego programu politycznego: stworzenia silnego stronnictwa królewskiego, opartego na przedstawicielach średniej i drobnej szlachty, uniezależnienia się od koterii magnackich i ambasady rosyjskiej, modernizacji aparatu zarządzania, centralizacji władzy i polityki gospodarczej.
