Tomaszów Mazowiecki

rys. Z. Kwiatkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Tomaszów Mazowiecki,

m. powiatowe w województwie łódzkim, na Równinie Piotrkowskiej, u ujścia Wolbórki do Pilicy.

Ludność miasta: ogółem — 62,3 tys. mieszkańców (2019)

Gęstość zaludnienia: 1 520,5 os/km² (2019)

Powierzchnia: 41 km²

Współrzędne geograficzne: długość geograficzna: 20°01′E, szerokość geograficzna: 51°32′N

Prawa miejskie: nadanie praw — 1830

Oficjalne strony WWW: www.tomaszow-maz.eu

przemysł włók. oraz miner. (m.in. wytwórnia płytek ceramicznych Ceramika Paradyż), odzieżowy, motoryzacyjny oraz spoż., zwłaszcza drobiarski i cukierniczy; węzeł kol. i drogowy; ośr. ruchu krajoznawczego; turyst. baza noclegowa; pałac Ostrowskich (pocz. XIX w.), ob. muzeum; klasycyst. kościół ewangelicki (1823–29); rezerwat przyrody Niebieskie Źródła (28,8 ha — silnie pulsujące źródła krasowe, las olchowy i ostoja ptaków). W Tomaszowie Mazowieckim znajduje się ujęcie wody pitnej (na Pilicy) dla Łodzi. W okolicach Tomaszowa Mazowieckiego ślady hałd i wyrobisk z XIX w., kamieniołomy wapieni górnojurajskich z bogatą fauną kopalną. Historia. W 1788 T. Ostrowski stworzył tu ośr. przemysłu hutn. wykorzystujący miejscowe rudy żelaza; od 1793 w zaborze pruskim, od 1807 w Księstwie Warsz., od 1815 w Królestwie Pol.; ok. 1820 rozbudowa zakładów metalurgicznych; 1823 sprowadzono ze Śląska tkaczy do powstających tu zakładów włók.; prawa miejskie 1830; po regresie gosp. w latach 30. i 40. (m.in. wysokie cła importowe w Rosji) dalszy rozwój, stawiający Tomaszów Mazowiecki w rzędzie gł. ośr. przemysłu wełn. w Królestwie Pol.; od 1884–85 połączenie kol.; 1911 zbud. fabrykę sztucznego jedwabiu; ośr. ruchu robotniczego (m.in. 1905–07 strajki i manifestacje); duże skupisko Żydów (1938 — 11,7 tys.); 5–6 IX 1939 w rejonie Tomaszowa Mazowieckiego walki obronne 13. dyw. piechoty Armii „Prusy”; w okresie okupacji niem. masowe aresztowania i egzekucje; 1940–42 getto (ponad 20 tys. osób z Tomaszowa Mazowieckiego i innych miejscowości; część więźniów zginęła na miejscu, ok. 15 tys. wywieziono do ośr. zagłady w Treblince, dla ok. 900 utworzono obóz pracy przymusowej), 1941–44 obóz pracy służby budowlanej (przeciętnie kilkaset osób), 1939–44 areszt policji niem. (ponad 2 tys. więźniów); rejon działalności Hubalczyków oraz licznych oddziałów partyzanckich (1942 pod Tomaszowem Mazowieckim zginął F. Zubrzycki).