Ślązacy
 
Encyklopedia PWN
Zarówno nazwa terytorium, jak i jego mieszkańców wywoływała spory w pol. i niem. nauce. W Polsce wywodzono ją od słow. źródłosłowu ślęg [‘słota’, ‘wilgoć’], z którego powstać miały nazwy rzeki i g. Ślęża oraz zamieszkującego tam (okolice Wrocławia) plemienia Ślężan. W Niemczech uważano, że Śląsk i Ślężanie zawdzięczają swe nazwy germańskiemu plemieniu Silingów, żyjącemu na tym obszarze ok. 1. poł. I tysiąclecia. Ostatnie badania wskazują na indoeur. pochodzenie tych nazw. Według nich rdzeń sil w różnych językach oznaczał: ‘morze’, ‘jezioro’, ‘płynącą wodę’ i występuje ob. w nazwach wielu eur. rzek. Pod koniec X w. nazwa Śląsk została rozszerzona na ziemie dorzecza górnej i środkowej Odry oraz górnej Wisły, które zamieszkiwały plemiona: Bobrzan, Dziadoszan, Trzebowian, Opolan i Gołęszyców. Od wschodu sąsiadowali z nimi małopol. Wiślanie, od północnej wielkopol. Polanie, od zachodu ludy serbołużyckie, a od południa plemiona czeskie i morawskie.
Usytuowanie Śląska na skrzyżowaniu międzynar. traktów handl., jego pograniczne położenie między Polską, Czechami a Niemcami powodowało, iż już od wieków średnich toczyły się o tę ziemię, lub na jej obszarze, konflikty zbrojne, zatem geopolit. położenie było przyczyną kilkakrotnej zmiany przynależności państw. Śląska i jego mieszkańców. Żyli oni w ramach monarchii: pol., czeskiej, węg., habsburskiej, pruskiej i niemieckiej. Wielowiekowe funkcjonowanie Śląska jako regionu pogranicza społ.-kulturowego sprzyjało napływowi na ten obszar różnorodnej, pod względem etniczno-językowym, ludności, ścieraniu się różnych wpływów kulturowych, a w konsekwencji ukształtowaniu się specyficznego układu identyfikacji etnicznych i narodowych. Począwszy od poł. XVIII w. zostało zapoczątkowane, pod wpływem polityki władz pruskich, różnicowanie się społ.-ekon., kulturowe i językowe mieszkańców Śląska. Ich tożsamość kulturowa kształtowała się pod wpływem 3 kultur: pol., czeskiej i niem., czego wyrazem jest obecność czechizmów i germanizmów w dialekcie śląskim.
W pol. literaturze etnogr. XIX i XX w. nazwą „Ślązacy” określano tylko autochtoniczną ludność pochodzenia polskiego. Grupa ta wytworzyła tradycyjną kulturę lud., bardzo bogatą i zróżnicowaną (odrębne gwary śląskie, stroje, folklor muz., budownictwo, sztuka i literatura lud., zwyczaje i obrzędy), wciąż żywą w czasach współczesnych. Pod względem rel. przeważają wśród Ślązaków katolicy, ale (gł. na Śląsku Ciesz. i w okolicach Pszczyny) znaczna część ludności jest wyznania ewangelickiego. Specyficzna przeszłość regionu, ciężkie doświadczenia panowania totalitaryzmów w XX w., wymagały od Ślązaków dokonywania trudnych wyborów, co spowodowało ukształtowanie się różnych identyfikacji nar.: pol., czeskiej, niem. lub trwanie przy śląskości. W 1997 działacze Ruchu Autonomii Śląska oraz Śląskiego Związku Akademickiego podjęli próbę zarejestrowania Związku Ludności Narodowości Śląskiej. Zarówno sądy pol., jak i Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu nie znalazły podstaw do rejestracji tej organizacji. W spisie powszechnym z 1991 w Czechosłowacji narodowość śląską zadeklarowało 44,5 tys. osób, z w Polsce wg spisu powszechnego z 2002 — 173 tys. osób. Ślązacy identyfikujący się z niem. opcją nar. (ok. 60–80 tys.) zrzeszeni są w niem. stowarzyszeniach: Tow. Społ.-Kulturalne Niemców, Niem. Wspólnota Robocza „Pojednanie i Przyszłość”, Związek Młodzieży Mniejszości Niemieckiej. Migracje ludności po II wojnie świat., uprzemysłowienie regionu, zmieniły skład zbiorowości mieszkańców Śląska. Dlatego terminem Ślązacy można określać obok autochtonicznej ludności pol., mieszkańców regionu o niem. opcji nar. oraz ludność napływową, żyjącą tu od kilku pokoleń, w rodzinach mieszanych, identyfikującą się ze Śląskiem i jego dziedzictwem kulturowym.
Bibliografia
J. Bahlcke Śląsk i Ślązacy, Warszawa 2001;
Eseje socjologiczne, red. W. Jachera, Katowice 2001;
Historia Śląska, red. M. Czapliński, Wrocław 2002.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia