Schiller Friedrich

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Schiller

[szı̣lə^r]

Friedrich von , ur. 10 XI 1759, Marbach (Wirtembergia), zm. 9 V 1805, Weimar,

niemiecki poeta, dramatopisarz, estetyk, teoretyk teatru, historyk.

Urodził się 10 XI 1759 w Marbach (Wirtembergia). Wraz z J.W. Goethem był najwybitniejszym przedstawicielem literatury niemieckiej okresu Sturm und Drang i klasyki weimarskiej. Syn oficera w armii księcia wirtemberskiego, 1773–80 studiował z jego rozkazu — początkowo prawo w Akademii Wojskowej, od 1775 medycynę w Stuttgarcie, następnie został lekarzem pułkowym.

Wczesne dramaty

Działalność literacką rozpoczął pod wpływem lektury utworów: F.G. Klopstocka, G.E. Lessinga, Goethego, J.J. Rousseau, W. Szekspira. Rozgłos zdobył już pierwszym dramatem Zbójcy (1781, wystawienie polskie 1803), wyrażającym protest przeciwko tyranii i ówczesnym stosunkom społecznym. W podobnym duchu były także utrzymane: tragedia republikańska Sprzysiężenie Fiesca w Genui (1783, wystawienie polskie 1805), dramat mieszczański Intryga i miłość (1784, wystawienie polskie 1818) — jedna z najlepszych sztuk tego gatunku, oraz napisany wierszem Don Karlos (1787, wystawienie polskie 1818). W 1789 poeta objął (dzięki Goethemu) stanowisko profesora historii na uniwersytecie w Jenie. W wyniku studiów historycznych powstały m.in. prace Geschichte des Abfalls der Vereinigten Niederlande von der Spanischen Regierung (t. 1–2 1788) i Historia wojny trzydziestoletniej (t. 1–3 1791–93, wydanie polskie t. 1–2 1837–38). Zainteresowanie filozofią I. Kanta zaowocowało rozprawami Listy o estetycznym wychowaniu (1795) i O poezji naiwnej i sentymentalnej (1795–96, oba wydania polskie Listy o estetycznym wychowaniu człowieka i inne rozprawy 1972).

Okres klasyki weimarskiej

Współpraca Schillera i Goethego, która wynikła z zawartej przez nich przyjaźni (polski wybór korespondencji Prawdy szukamy obaj 1974), wyznaczyła ramy czasowe klasyki weimarskiej. Jej program poeci realizowali m.in. w założonym przez Schillera, czasopiśmie „Die Horen” (1795–97) i w „Musenalmanach” (1796–1800). Wspólnie napisali też satyryczne dystychy Ksenie (1796, wybór polski 1955) oraz jeden z artykułów programowych klasyki weimarskiej O poezji epickiej i dramatycznej (1827, wydanie polskie 1981), będący wyrazem ich refleksji teoretycznoliterackiej, próbą rozgraniczenia epiki i dramatu. Dorobek poetycki Schiller wzbogacił się o słynne, pochodzące z 1797–98, ballady — nawiązujące bądź do ideałów starożytności (Pierścień Polikratesa, Żurawie Ibikusa, Poręka), bądź do tradycji rycerskiej (Nurek czy tłumaczona przez A. Mickiewicza Rękawiczka, wszystkie w wydaniu polskim 1962). Do najpopularniejszych wierszy Friedricha Schillera należy Pieśń o dzwonie (1799, wydanie polskie 1818). W 1799 poeta osiadł w Weimarze, 1802 został nobilitowany. W ostatnich latach życia tworzył przeważnie dramaty historyczne, m.in.: trylogia dramatyczna Obóz Wallensteina, Dwaj Pikolomini, Śmierć Wallensteina (1800, wydanie polskie 1832–34), Maria Stuart (1801, wystawienie polskie 1820), Dziewica Orleańska (1802, wystawienie polskie 1820), Oblubienica z Messyny (1803, wydanie polskie 1843), Wilhelm Tell (1804, wydanie polskie 1850) oraz niedokończony Dymitr (1894, wydanie polskie 1900); ponadto powstały wtedy fragment powieściowy Der Geisterseher (1787–89) i opowiadania Przestępca wskutek utraty honoru (1792, wydanie polskie 1979). Przekładał utwory Eurypidesa, Wergiliusza i J. Racine’a, adaptował dla teatru weimarskiego sztuki Szekspira, C. Gozziego, Lessinga. Rolę i zadania teatru przedstawił w rozprawie Teatr jako instytucja moralna (1802, wydanie polskie 1985). Zmarł 9 V 1805 w Weimarze.

Znaczenie twórczości

Schiller odegrał ważną rolę w kształtowaniu się romantycznych literatur narodowych. Część jego dramatów weszła na stałe do repertuaru scen polskich i światowych. Na wielu jego dziełach zostały oparte utwory muzyczne (m.in.: finał IX Symfonii L. van Beethovena — Hymn do radości, opery G. Rossiniego, G. Verdiego, P. Czajkowskiego, pieśni F. Schuberta). W Polsce jego twórczością interesowano się zwłaszcza w początkowym okresie romantyzmu (K. Brodziński, filomaci), do tłumaczy należeli m.in.: Brodziński, M. Budzyński, Mickiewicz, A.E. Odyniec, J.N. Kamiński, F. Konopka, W. Lewik, L. Lewin, J. Gawroński, A.M. Swinarski. Dzieła poetyczne i dramatyczne (t. 1–2 1885), Dzieła wybrane (t. 1–3 1955), Dzieła wybrane (1985), Ballady (1962).

Bibliografia

Werke, Bd. 1–5, Berlin–Weimar 1965;

Werke. Nationalausgabe, Hrsg. L. Blumenthal, B. Wiese, od 1980 N. Oellers, S. Seidel, Weimar 1943– (do 1995 34 t.).

Schiller Friedrich, Obóz Wallensteina Weimar 1798; sztych J. Müllera

Axer Otto, scenografia do Don Carlosa Fryderyka Schillera, 1960.

Schiller Friedrich von, Don Karlos, akwarela J.H. Ramberga