Przemyśl

rys. Z. Kwiatkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Przemyśl,

miasto w województwie podkarpackim, powiat grodzki, na pograniczu Podgórza Rzeszowskiego, pogórzy Dynowskiego i Przemyskiego oraz Pradoliny Podkarpackiej, nad Sanem i jego lewym dopływem — rz. Wiar; siedziba pow. przemyskiego.

Ludność miasta: ogółem — 61 tys. mieszkańców (2019)

Gęstość zaludnienia: 1 386,3 os/km² (2019)

Powierzchnia: 44 km²

Współrzędne geograficzne: długość geograficzna: 22°47′E, szerokość geograficzna: 49°48′N

Prawa miejskie: nadanie praw — przed 1359 (1323?)

Oficjalne strony WWW: www.przemysl.pl

Ośr. przem. oraz rozwijający się ośr. obsługi wymiany handl. (targi, różnorodne imprezy promocyjne) i turyst. ze Wschodem; przemysł: precyzyjny, drzewny, maszyn., spoż.; ponadto zakłady przetwórstwa metali, chemii gosp., wytwórnie artykułów szkolnych, tkanin powlekanych, odzieży, skór syntet., materiałów budowlanych; ośr. dyspozycyjny i usługowy okolicznych kopalń ropy naftowej i gazu ziemnego oraz przedsiębiorstw poszukiwań tych surowców; zakłady budownictwa naftowego i gazowniczego; zakłady rzemiosła artyst. (dzwony, fajki); węzeł kol. (4 stacje PKP), powiązany z lądowym portem przeładunkowym Żurawica-Medyka. Ośrodek kult.-oświat. (także ludności ukr.); stol. metropolii przemys. Kościoła rzymskokatol., także stol. archidiecezji przemys.-warsz. obrządku Bizant.-Ukr.; Państw. Wyższa Szkoła Zawodowa, Wyższa Szkoła Administracji i Zarządzania, Wyższe Seminarium Duchowne, Med. Studium Zawodowe, zespoły szkół zaw., szkoła podstawowa, gimnazjum i liceum z językiem ukr.; liczne towarzystwa społ.-kult., m.in. Tow. Przyjaciół Nauk (zał. 1909), Tow. Przyjaciół Przemyśla i Regionu, Ukr. Tow. Społ.-Kult., Klub Inteligencji Greckokatol., Tow. Dramatyczne im. A. Fredry „Fredreum” (działa ponad 100 lat); muzea, m.in.: Nar. Ziemi Przemys., Archidiecezjalne, Fajek i Dzwonów, Państw. Galeria Sztuki Współcz., galerie fot.; turyst. baza noclegowa; stadiony sport., korty tenisowe, sztuczne lodowisko, miejski ośr. sportów wodnych. P. leży na tarasowych wzniesieniach nad Sanem, dzielącym miasto na lewobrzeżną dzielnicę Zasanie (gł. zabudowa mieszkaniowa: osiedla Kosynierów, Rogozińskiego, Chrobrego, Bielskiego, Warneńczyka, Rycerskie; w zachodniej części rozległe tereny ogródków działkowych), oraz — prawobrzeżną, w której znajduje się śródmieście z zabytkowym Starym Miastem, zabudową przem. (gł. we wschodniej i południowej części) i położonymi nad rzeką terenami rekreacyjnymi.

Historia.

We wczesnym średniowieczu pograniczny gród obronny, przedmiot walk pol.-ruskich; ośr. handlu na drodze z Krakowa na Ruś, w X w. kolonia kupców żydowskich; 1018 zajęty przez Bolesława I Chrobrego, 1031 odebrany przez książąt ruskich, na przeł. XII i XIII w. stol. odrębnego księstwa ruskiego; w XIII w. stol. biskupstwa prawosł., od 1375 diecezji katol., od 1992 metropolii; prawa miejskie przed 1359 (1323?); 1340 włączony przez Kazimierza III Wielkiego do Polski; od XIV w. duża gmina żydowska (1670 na sejmie Żydów Korony najważniejsza gmina Rusi Czerwonej); do końca XVIII w. stol. ziemi przemys., kasztelania i starostwo grodowe; 1772–1918 w zaborze austr.; po 1831 rozwój ruchu spiskowego (m.in. organizacja Wolnych Haliczan, związanych ze Stow. Ludu Pol.); ożywienie gosp. w 2. poł. XIX w. związane z budową 1860 linii kol. do Krakowa (warsztaty kol., fabryka maszyn roln., handel). Od 1876 budowa twierdzy; w czasie I wojny świat. oblegana IX 1914–III 1915 przez wojska ros.; w okresie międzywojennym drobny przemysł, ośr. ruchu lewicowego (strajki robotnicze i chłopskie). W IX 1939–41 podzielony wzdłuż Sanu na część okupacyjną sowiecką i niem.; w strefie sowieckiej deportacje ludności w głąb ZSRR, w tym ok. 7 tys. Żydów; pod okupacją niem. IX–XI 1939 dwa obozy przejściowe i punkt zborny dla jeńców pol. (ok. 10 tys. osób); 1941–44 obóz dla jeńców podoficerów i szeregowych, gł. sowieckich, także wł. i hol. (ok. 12 tys. osób); VII 1942–IX 1943 getto (ok. 22 tys. osób — większość wywieziono do ośr. zagłady w Bełżcu); rejon działalności partyzantki pol. oraz sowieckiej; 1944–46 w okolicy Przemyśla zbrojna działalność oddziałów UPA. 1975–98 siedziba województwa; 1954–77 Przemyśl znacznie zwiększył powierzchnię; przyłączono wiele okolicznych terenów, m.in. wsie Zielonka, Przekopana, część wsi Buszkowice, Nehrybka, Żurawica, Krówniki, Kuńkowce, Ostrów.

Zabytki.

Późnogotycka katedra (1460–1571, zbarokizowana 1724–44, częściowa regotyzacja 1883–1913) z 2 kaplicami kopułowymi (XVI i XVIIII w.), pod jej posadzką odkryto pozostałości rom. rotundy z 1. poł. XIII w., dzwonnica (1759–64, 1907); zespoły klasztorne: Franciszkanów z późnobarok. kościołem (1754–77), Karmelitów Bosych z wczesnobarok. kościołem (1627–30, przebudowany), Jezuitów z barok. kościołem (1627–79 — J. Briano i J. Solari, przebudowa 1762–72 — fasada; ob. katedra greckokatol.) z kolegium (1687–1720, przebudowane — ob. muzeum diecezjalne) i szkołą (XVIII w., częściowo spalona), barok. Reformatów (1637–45); dzwonnica cerkiewna, tzw. Wieża Zegarowa (1775–77 przebudowana); późnorenes. skrzydło zamku król. (1. poł. XVI w., 1612–30, przebudowany i rekonstruowany), pod dziedzińcem pozostałości przedrom. palatium i rotundy (X/XI w.); kamienice w Rynku (XVI–XVII w., przebudowane); pozostałości austr. twierdzy pierścieniowej Przemyśl, jednej z największych w Europie (bud. od 1876, modernizowana do 1908). Na Zasaniu klasztor i kościół Benedyktynek (1768–77) — wokół mur ze strzelnicami (2. poł. XVII w.).

Przemyśl, panorama miasta, na pierwszym planie kościół pojezuicki