Memoriał,
ruch społeczny (od 1985; 1989–2022 organizacja pozarządowa) w Rosji;
Memoriał
Encyklopedia PWN
zapoczątkowany przez młodych intelektualistów (J. Afanasjew, M. Karpow, S. Stankiewicz), poparty przez A. Sacharowa (honorowego prezesa Memoriału), celem zbudowania w ZSRR pomnika ofiar stalinizmu (nie zrealizowany postulat XX Zjazdu KPZR 1956), odsłoniętego 1990, przerodził się w demokratyczny ruch na rzecz pogłębienia wiedzy o represjach stalinowskich; od 1989 (rejestracja) stowarzyszenie „sumienia narodu”, o charakterze konfederacji (lokalne ogniwa używają różnych nazw), zajmuje się dokumentowaniem tragedii ofiar represji w państwie sowieckim; penetrował archiwa organów represyjnych z 1917–91, ustalał miejsca łagrów, więzień, straceń i grobów; organizuje w państwach powstałych po rozpadzie ZSRR i za granicą „tygodnie sumienia” (np. 1992 i 1994 w Warszawie), sesje naukowe itp.; wydaje almanach „Zwienija” (materiały o represjach, wspomnienia i in.); ma oddziały zagraniczne (m.in. polski — powstały 1992 — i niemiecki); po rozpadzie ZSRR, 1991, grupy Memoriału w dawnych republikach sowieckich formalnie stały się samodzielnymi organizacjami, ale podobnie jak Stowarzyszenie Represjonowanych w ZSRR, współpracowały z Memoriałem na poprzednich zasadach; stowarzyszenie 2016 uznane za „zagranicznego agenta”, 2022 zmuszone do zawieszenia działalności w związku z interwencją rosyjską na Ukrainie; 2022 Pokojowa Nagroda Nobla (wspólnie z A. Bialackim i Centrum Wolności Obywatelskich).
