Marchlewski Leon Paweł

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Marchlewski Leon Paweł, ur. 15 XII 1869, Włocławek, zm. 16 I 1946, Kraków,

chemik polski.

Urodził się 15 XII 1869 we Włocławku. Pochodził z rodziny szlacheckiej (ojciec, Oskar Marchlewski, z powodów ekonomicznych zajmował się kupiectwem). W średniej szkole wykazywał zainteresowania naukami ścisłymi. Studia rozpoczął w pracowni naukowej Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, gdzie pracownią chemiczną kierował Napoleon Milicer. To on skłonił Marchlewskiego do kontynuowania studiów chemicznych w Szwajcarii. W 1888 Marchlewski został studentem chemii politechniki w Zurychu. Studiując, poświęcał czas także spotkaniom z działaczami politycznymi (w tym czasie w Zurychu była m.in. Róża Luksemburg). Ożenił się 1898 z Fanny Hargreaves, z którą miał trzech synów. Jeden z nich, Teodor, był naukowcem, znanym biologiem, genetykiem i zootechnikiem.

Marchlewski brał udział w życiu społecznym i politycznym; poświęcał się pracy organizacyjnej. W 1917 zorganizował w Puławach Państwowy Instytut Naukowy Gospodarstwa Wiejskiego (PINGW). Był też współzałożycielem (1919) i 1919–21 oraz 1927–28 prezesem Polskiego Towarzystwa Chemicznego. W 1923 został pierwszym prezesem polskiego oddziału organizacji YMCA. W 1924 wstąpił do PSL „Piast”, w 1931 — SL; w latach 1927–35 był w ich władzach naczelnych. W latach 1930–35 był senatorem, a 1945–46 — posłem do Krajowej Rady Naukowej.

Marchlewski jest autorem kilku podręczników, m.in. Chemie des Chlorophylls (1903), Chemia organiczna (1910, wydanie 3, t. 1–2 1951–54). Uczony zmarł 16 I 1946 w Krakowie.

Kariera naukowa

Po skończeniu studiów 1890, został asystentem Jerzego Lungego, chemika związanego z przemysłem nieorganicznym. W 1892 uzyskał tytuł doktora filozofii i w tym samym roku opuścił Zurych. Został asystentem niezależnego (niezwiązanego z żadną uczelnią) badacza, chemika Edwarda Schuncka. W laboratorium tego organika zderzył się z nową dla siebie problematyką chemii związków występujących w roślinach, głównie z chemią barwników roślinnych. W 1897 przeniósł się do Clayton koło Manchesteru, by rozpocząć pracę w fabryce barwników i środków farmaceutycznych. Kierował tam pracownią naukową. W tym czasie był też wykładowcą chemii organicznej w Instytucie Technologicznym w Manchesterze.

W 1900 Marchlewski przyjął stanowisko starszego inspektora w Zakładzie Badania Środków Spożywczych w Krakowie. W 1903 został profesorem chemii organicznej, a 1906 profesorem chemii lekarskiej na Uniwersytecie Jagiellońskim; w latach 1926–28 był rektorem tej uczelni. Od 1899 był członkiem Akademii Umiejętności (1938 jej wiceprezesem), od 1936 — Towarzystwa Naukowego Warszawskiego.

Badania

Prace, które prowadził Marchlewski z Lungem w Zurychu, dotyczyły głównie siarki i jej związków, analizy chemicznej. W 1892 ulepszyli aparaturę gazomierniczą; wspólnie opracowali m.in. tabele zależności gęstości kwasów solnego i azotowego od stężenia roztworów tych kwasów. Także samodzielne badania Marchlewskiego dotyczyły w tamtym czasie analizy chemicznej; zajmował się też strukturą cząsteczek związków nieorganicznych i zagadnieniami chemii fizycznej. Podczas pobytu w Anglii prowadził badania glikozydów i zidentyfikował cząsteczki wielu cukrów występujących w glikozydach. Jednak głównym tematem naukowych badań Marchlewskiego były barwniki naturalne. Przez wiele lat zajmował się chlorofilem — zielonym barwnikiem roślin o podstawowym znaczeniu dla fotosyntezy. Badał też barwnik pochodzenia zwierzęcego — heminę, barwny składnik hemoglobiny. Sposób otrzymywania krystalicznej hemoglobiny opracował Marceli Nencki. On też uzyskał pochodną heminy pozbawioną żelaza — hematoporfirynę. Feliks Hoppe-Seyler zaś otrzymał z chlorofilu pochodną o identycznej purpurowej barwie jak hematoporfiryna. Nazwano ją, ze względu na podobieństwo zewnętrzne, filoporfiryną. Wówczas jednak nie przypuszczano, by analogii między tymi związkami było więcej, zwłaszcza w strukturze cząsteczki. Marchlewski opracował własną metodę otrzymywania pochodnych tych barwników, pozwalającą uzyskiwać je w znacznych ilościach. Obie substancje poddał badaniom metodami spektralnymi i na podstawie porównania widm absorpcyjnych, wykazał podobieństwo porfirynowego szkieletu chlorofilu i hemoglobiny. Następnie ustalił wzory sumaryczne filo- i hematoporfiryny na podstawie analizy elementarnej. Identyczność szkieletu obu związków potwierdził metodami chemicznymi Nencki w swojej pracowni w Petersburgu. Marchlewski z kału krów i żółci bydła wyodrębnił związek, który nazwał filoeteryną i udowodnił, że jest ona produktem przemiany chlorofilu w organizmie bydła. Przesłane przez Marchlewskiego do Hansa Fischera próbki filoeteryny pomogły Fischerowi ustalić strukturę cząsteczki chlorofilu.

Badania w okresie międzywojennym

Po przerwie w pracy naukowej, spowodowanej I wojną światową, Marchlewski poświęcił się analizie spektralnej związków organicznych. Zakupił do pracowni nowoczesną aparaturę i za jej pomocą przebadał ze współpracownikami widma kilkudziesięciu grup związków organicznych. Badania spektralne potwierdziły wysunięte dużo wcześniej przez Marchlewskiego przypuszczenie, że cząsteczki sacharydów (cukrów) mogą występować w postaci pierścieni, a nie tylko prostych łańcuchów węglowych. Zajmował się też chemią cukrów, zwłaszcza badaniem ich zachowania w środowisku kwaśnym i zasadowym.