Jerozolima ziemska i Jerozolima niebiańska
 
Encyklopedia PWN
Jerozolima ziemska i Jerozolima niebiańska
ikon.:
1) Jerozolima ziemska, wraz ze Świątynią Jerozolimską była dla Izraelitów miastem Boga; przekonanie, że leży w centrum świata, nobilitowało całe jej założenie urb.; jej przedstawienia można spotkać już w zabytkach wczesnochrześc.: na przeł. IV i V w. została wyobrażona w konsze apsydy kościoła Santa Pudenziana w Rzymie; z 2. poł. VI w. pochodzi mozaika jednej z najstarszych map Palestyny, na której jest widoczne miasto obwiedzione murami obronnymi; w miejscowości Umm ar-Rasas w kościele Św. Szczepana spośród innych miast Palestyny na pierwsze miejsce wysuwa się plan Jerozolimy z gr. napisem Hagia Polis. Wraz z rozwojem pielgrzymek do Ziemi Świętej powstało wiele map opatrzonych schematycznymi rysunkami wyglądu Jerozolimy, z zaznaczonymi gł. miejscami związanymi z życiem, męką i śmiercią Jezusa (rysunek bpa Arculfa z końca VII w. oraz dzieło iryjskiego mnicha Adamnana De locis sanctis przeł. VII i VIII w.). W okresie wypraw krzyżowych w centrum Jerozolimy zwykle umieszczano Grób Chrystusa lub rotundę Anastasis (mapa z ok. 1140–1170). Szlakami krzyżowców wędrowały tłumy pielgrzymów, dla których posiadanie jakiejś ilustracji Jerozolimy było nie tyle kwestią potrzeby z punktu widzenia orientacji geogr., lecz raczej jej obecności jako świętej pamiątki. Jako miasto idealne lub nawiązujące do konkretnej architektury miast hist. pojawia się w tle wyobrażanych w sztuce wydarzeń bibl. (np. H. i J. van Eyckowie Trzy Marie u grobu ok. 1420). W późnym średniowieczu dotychczasowe schematyczne wyobrażenia miasta zaczęły stawać się bardziej werystyczne; przykładem może być obraz Jerozolimy w Liber Chronicorum H. Schedla (1493) lub w Biblia cum postillis Mikołaja z Liry (1497). Kolejny etap w rozwoju ikonografii Jerozolimy stanowił czas wielkich założeń kalwaryjnych w Europie; powstawały wówczas dzieła z dokładnymi pomiarami zabudowy Jerozolimy, np. Theatrum terrae sanctae et biblicarum historiarum Ch. Adrichomiusa (1590) i Elucidatio Terrae Sancte historica, theologica, moralis F. Queresmiusa (1639). Liczne wizerunki Jerozolimy powstały także w nowoż. ściennym malarstwie synagogalnym (Mohylew, XVIII w.). Okres szczególnego rozkwitu ikonografii Jerozolimy ziemskiej stanowiły ilustrowane przewodniki po Ziemi Świętej.
2) Jerozolima niebiańska, chociaż ikonografia Jerozolimy niebiańskiej kształtowała się na podstawie wyglądu Jerozolimy ziemskiej, to jednak gł. źródłem inspiracji był tekst Apokalipsy świętego Jana. Koncepcja miasta idealnego z Apokalipsy wzorowała się na asyryjskim Babilonie, na gr. Agorze i na rozplanowaniu Rzymu — urbs quadrata. W sztuce chrześc. Jerozolima niebiańska występuje już na mozaikach bazyliki Santa Maria Maggiore w Rzymie (V w.) i w kościele San Vitale w Rawennie (VI w.). W średniowieczu nawiązywały do niej w formie i w dekoracji m.in. król. korony (korona św. cesarstwa rzymskiego, X w. — Wiedeń), relikwiarze, kadzielnice (srebrna kadzielnica z Trzebnicy, pocz. XIII w.), oprawy ksiąg, ołtarze (Pala d’Oro IX–XIV w. — Bazylika Św. Marka w Wenecji), krzyże, płyty nagrobne Małgorzaty i Jana van Soestów (ok. 1358 — kościół Św. Jana w Toruniu), zwisające w świątyniach korony światła (Hildesheim, 1054–79), kielichy mszalne i racjonały. Forma i bogactwo materiału miały wskazywać w sposób alegoryczny na miejsce szczęśliwości człowieka w wymiarze eschatologicznym. Do idealnego wzorca Jerozolimy sięgano w założeniach miast (wł. miasta republiki), klasztorów (Sankt Gallen) i świątyń (bazyliki konstantyńskie). Najliczniejszy materiał ikonograficzny stanowiły ilustracje komentarzy do Apokalipsy. Jerozolima niebiańska, rozumiana jako Miasto zstępujące z nieba i Oblubienica Baranka, była ukazywana gł. na planie kwadratu (komentarz Beatusa, XII w.) i koła (Liber Floridus XIIIw.). W barok. malarstwie ściennym była ukazywana — zazwyczaj w sposób iluzjonistyczny — na sklepieniach świątyń (kościół Pokoju w Świdnicy, 1694; dekoracja malarska kościoła Św. Anny w Krakowie 1696–1703). Motyw Jerozolimy niebiańskiej pojawia się także we współcz. sztuce sakralnej (korona światła oraz dekoracja tabernakulum w kościele Zesłania Ducha Św. w Otwocku, 1995).
Stanisław Kobielus
Bibliografia
S. Kobielus Niebiańska Jerozolima. Od sacrum miejsca do sacrum modelu, Warszawa 1989;
Z. Bania Kalwarie polskie w XVII wieku. Dzieje stosowania w Europie od X do końca XVII wieku uświęconych Pasją Chrystusa miar jerozolimskich, Warszawa 1993;
Jerozolima w kulturze europejskiej, Materiały konferencji ISPAN w Warszawie, red. P. Paszkiewicz, T. Zadrożny, Warszawa 1997.
B. Kühnel From the Earthly to the Heavenly Jerusalem. Representations of the Holy City in Christian Art of the First Millenium, Rome–Freiburg–Wien 1987.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia