Handelsman Marceli, pseud. Józef Krzemień, Maciej Romański, Maciej Targowski, ur. 8 VII 1882, Warszawa, zm. 20 III 1945, Dora-Nordhausen (Niemcy),
polski historyk, badacz średniowiecza i czasów nowożytnych.
Handelsman Marceli
Encyklopedia PWN
fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Urodził się 8 VII 1882 w Warszawie. Po ukończeniu studiów prawniczych na rosyjskim Uniwersytecie Warszawskim studiował historię na uniwersytetach w Berlinie, Paryżu i Zurychu (1908 doktorat). Od 1915 był wykładowcą na Uniwersytecie Warszawskim, od 1919 profesorem; od 1908 członek TNW, od 1920 — PAU. W latach 1918–19 dyrektor Archiwum Akt Dawnych; 1918–39 pracował jako redaktor (z S. Kętrzyńskim) „Przeglądu Historycznego”, był współzałożycielem (1919) i wiceprezesem Instytutu Badań Narodowościowych. Związany ideowo z PPS, zwolennik J. Piłsudskiego; potępił proces brzeski i gwałcenie autonomii szkół wyższych; wobec przejawów faszyzacji życia w końcu lat 30. zbliżył się do Klubów Demokratycznych, następnie do SD. W czasie II wojny światowej ukrywał się, uczestniczył jednak w tajnym nauczaniu, a od 1942 współpracował z BIP AK; 1944 zadenuncjowany przez NSZ, został osadzony w obozie koncentracyjnym w Gross-Rosen, zginął 20 III 1945 w obozie Dora-Nordhausen (Niemcy).
Zainteresowania badawcze
Głównym kierunkiem zainteresowań Handelsmana była historia nowożytna, zwłaszcza stosunki polsko-francuskie i przeobrażenia ustrojowo-społeczne: Napoléon et la Pologne (1909), Rezydenci napoleońscy w Warszawie 1807–1813 (1915), Francja-Polska 1795–1845 (1926); wydał również zbiór źródeł Instrukcje i depesze rezydentów francuskich w Warszawie 1807–1813 (1914). Zajmował się też dziejami idei w XIX w.: Ideologia polityczna Towarzystwa Republikanów Polskich 1798–1807 (1924) oraz problematyką ruchów narodowościowych: Rozwój narodowości nowoczesnej (1924, wydanie 2 1973). Badania życia i działalności A.J. Czartoryskiego oraz dziejów Wielkiej Emigracji dały liczne studia szczegółowe, m.in. Pomiędzy Prusami a Rosją (1922), oraz wnikliwą, obszerną, lecz nie ukończoną biografię Adam Czartoryski (t. 1–3 1948–50). Zajmował się także mediewistyką, pracując nad stosunkiem instytucji prawnych do grup społecznych, co zaowocowało próbą syntezy Historia polskiego prawa karnego (t. 1–2 1908–09); jego badania porównawcze nad historią krajów zachodnich i Polski przyniosły rozprawę Z metodyki badań feudalizmu (1917), w której dowodził równoległości podstawowych elementów feudalizmu; w pracy System narodowo-polityczny Coli di Rienzo (1918) przedstawił kształtowanie się świadomości narodowej w średniowieczu. Jako jeden z niewielu historyków polskich interesował się teorią i metodologią historii — Historyka. Zasady metodologii i teorii poznania historycznego (1921). Uprawiał również historię historiografii, m.in. L’historiographie polonaise du XIX-e et XX-e siècle (1933, współautor). Wydawca źródeł, opublikował m.in. Żywot chłopa polskiego na początku XIX wieku — pamiętniki K. Deczyńskiego... (1907), Pamiętnik Jana Olrycha Szanieckiego (1912). Był redaktorem serii «Rozprawy Historyczne TNW» (t. 1–22 1921–39). W czasie okupacji niemieckiej wydał konspiracyjnie studia publicystyczne Po co toczy sie wojna? (1943) i Między Wschodem a Zachodem (1943).
Ku neopozytywizmowi
W swych poglądach zbliżał się do neopozytywizmu, oprócz wyjaśniania przyczynowego uznawał też czynnik subiektywno-intuicyjny; był zwolennikiem tezy o decydującej roli jednostki w historii.
Wybitny pedagog, do jego uczniów należeli m.in.: S. Arnold, A. Gieysztor, S. Kieniewicz, M. Małowist, T. Manteuffel, H. Paszkiewicz, M.H. Serejski, L. Widerszal, M. Żywczyński.
