Eriugena Jan Szkot, Jerugena, Scottigena, Scottus, ur. 1. poł. IX w., Irlandia (zw. wówczas Scotia Maior), zm. ok. 877, Francja,
filozof i teolog.
Eriugena Jan
Encyklopedia PWN
Urodził się w 1. połowie IX w. w Irlandii (zw. wówczas Scotia Maior). W latach 40. IX w. przybył na kontynent, na dwór Karola Łysego, gdzie był przełożonym szkoły pałacowej oraz nadwornym poetą; poezje Eriugeny (Carmina) są wyrazem jego filozoficznych przekonań, a zarazem dają obraz życia na dworze Karola Łysego; ok. 850–851 napisał dzieło De divina praedestinatione liber [‘o predestynacji’], będące odpowiedzią na pisma Gottschalka z Orbais, który głosił ideę podwójnej predestynacji — do dobra (zbawienia) oraz do zła (potępienia); Eriugena opowiedział się za pojedynczą predestynacją, do zbawienia, jednakże jego odpowiedź też nie znalazła zrozumienia u współczesnych; posądzono go o pelagianizm, a jego dzieło zostało potępione przez synody w Walencji (855) i Langres (859). Około 867 powstało najważniejsze dzieło Eriugeny Periphyseon [‘o naturze’], znane także jako De divisione naturae [‘o podziale natury’]. Eriugena zajmował się żywo egzegezą biblijną, wśród ostatnich jego dzieł znajdują się Homilia do Prologu Ewangelii Jana oraz niedokończony Komentarz do Ewangelii Jana. Przekładał pisma Pseudo-Dionizego Areopagity i Maksyma Wyznawcy, którzy wraz z innymi greckimi Ojcami Kościoła wywarli duży wpływ na jego poglądy. Zmarł ok. 877 we Francji.
Pod wpływem Eriugeny pozostawali Mistrz Eckhart, Mikołaj z Kuzy, w XVII w. T. Gale, który 1681 wydał De divisione naturae. Myśl Eriugeny odżyła w XIX w. za sprawą uczniów G.W.F. Hegla, którzy widzieli w nim prekursora filozofii mistrza.
Pojęcie natury
Podstawową kategorią w systemie Eriugeny jest pojęcie natury. Natura jest najbardziej ogólnym terminem określającym to, co jest, i to, czego nie ma. Operował relatywnym pojęciem bytu i niebytu, toteż wymienił 5 możliwych sposobów pozwalających pojmować byt i niebyt. Najważniejszym z tych określeń jest to, które nazywa bytem wszystko, co podlega zmysłom oraz intelektowi, podczas gdy niebytem to, co wymyka się ujęciom zarówno zmysłów, jak i intelektu. W tym rozumieniu niebytem będzie Bóg, przekraczający ludzkie ujęcia poznawcze, oraz materia niepoznawalna z racji swej niedoskonałości. Tak pojęta natura, obejmująca zarówno byt, jak i niebyt, może być rozpatrywana w 4 aspektach: jako natura niestworzona stwarzająca, którą jest Bóg, ujęty jako przyczyna wszystkich rzeczy; jako natura stworzona i stwarzająca, obejmująca sferę Boskich idei; jako natura stworzona niestwarzająca, którą jest świat rzeczy opisanych czasem i przestrzenią. Bóg, pojęty jako cel, ku któremu wszystko zmierza, konstytuuje ostatnią formę natury, niestworzoną i niestwarzającą. Pierwsza oraz ostatnia forma natury opisuje tę samą Boską rzeczywistość, ujętą jednakże z różnych punktów widzenia.
Bytem wszystkich rzeczy jest Bóg
W Periphyseonie Eriugena doszedł do wniosku, że orzekanie o Bogu jest możliwe jedynie metaforycznie. Głosił więc wyraźnie prymat teologii apofatycznej. Świat stworzony winien być według niego pojmowany albo jako stopniowe ujawnianie się Boga umysłowi człowieka, albo jako Boska metafora, której sens człowiek ma odszyfrować. Odniesienie do Boga jako do przyczyny bytu i trwania jest dla rzeczy stworzonych czymś fundamentalnym. W tym kontekście należy odczytywać stwierdzenie Eriugeny, zapożyczone od Pseudo-Dionizego Areopagity, że bytem wszystkich rzeczy jest Bóg, który jest ponad bytem. Doktryny Eriugeny nie należy więc utożsamiać z panteizmem.
Eriugena twierdził, że natura, stworzona i stwarzająca, to sfera Boskich idei, które zostały ustanowione w Chrystusie-Logosie. Utrzymywał, że sfera ta jest „stworzona”, gdyż, jego zdaniem, stwórczy akt Boga jest równoważny ze stworzeniem tej natury. Stworzenie świata z niczego oznacza stworzenie przyczyn wszystkich rzeczy, wśród których, w postaci idealnej, została również stworzona materia. Zostały one stworzone w umyśle człowieka jako przedmioty ludzkiego poznania, z tego też względu Eriugena nazywał człowieka „warsztatem całego stworzenia”. Powodem tego, że świat przeszedł z doskonałego w „gorszy” sposób istnienia, był grzech człowieka. Ten gorszy sposób istnienia charakteryzuje się przede wszystkim różnymi podziałami, z których pierwszym i fundamentalnym jest podział na płci.
Powrót człowieka do Boga
Eriugena uważał, że rajem opisanym w Księdze Rodzaju jest doskonała natura ludzka, stworzona na obraz Boga. Raj nie jest jednak stanem, który istniał, ale stanem, który należy osiągnąć. Obraz Boga jest dostrzegalny w całym człowieku, ale szczególnie w tej części, którą Eriugena określa mianem „człowieka wewnętrznego”, na którego składa się zmysł wewnętrzny, rozum oraz intelekt, będący najdoskonalszą władzą człowieka. Eriugena, kreśląc etapy powrotu człowieka, a wraz z nim całego świata, do Boga, stwierdza, że pierwszym etapem powrotu jest stan największego rozproszenia, czyli moment śmierci, gdy wszystkie elementy składające się na ciało ludzkie ulegną rozpadowi; następnym jest zmartwychwstanie ciał oraz powrót ciała do duszy, po czym następuje powrót duszy do intelektu; w intelekcie bowiem wszystkie „niższe” elementy istnieją w formie możliwie najdoskonalszej; powrót do intelektu jest kresem powrotu powszechnego, który będzie udziałem wszystkich ludzi. To powszechne odnowienie natury ludzkiej nie jest równoznaczne z powszechnym zbawieniem. Każdy będzie zbawiony lub potępiony we własnej świadomości. Po powrocie powszechnym nastąpi więc powrót wybranych do Boga.
